Artykuły

"Germania. Stücke" w reż. Dimitera Gotscheffa z Deutsches Theater w Berlinie na I Europejskich Spotkaniach Teatralnych "Bliscy Nieznajomi" w Poznaniu. Pisze Marcin Maćkiewicz z Nowej Siły Krytycznej.

Spektaklem "Germania. Stücke" w reżyserii Dimitera Gotscheffa rozpoczął się w piątek, w Teatrze Polskim w Poznaniu nowy festiwal teatralny - Europejskie Spotkania Teatralne "Bliscy Nieznajomi". Poprzez widoczne w programie zorientowanie na teatry z Europy Środkowo-Wschodniej (wystąpią zespoły z Węgier, Rumunii, Turcji, Polski i Niemiec) przegląd jest wyraźnym rozwinięciem i kontynuacją linii programowej konsekwentnie budowanej w Teatrze Polskim przez jego dyrektora - Pawła Szkotaka. Organizatorzy chcieliby, aby kolejne edycje festiwalu nie były tylko skoncentrowanymi w ciągu kilku dni prezentacjami spektakli, ale jednocześnie podejmowały dyskusję z aktualnymi problemami z zakresu historii, kultury i wzajemnych relacji między narodami Europy. Pierwsza edycja festiwalu, opatrzona podtytułem "Blizny historii", poświęcona została przede wszystkim problematyce rozrachunków z historią - tematom tabu, które odciskają swe piętno na stosunkach pomiędzy narodami jednoczącej się Europy. W jaki sposób te założenia zyskają odzwierciedlenie w festiwalowej praktyce, dowiemy się w ciągu najbliższych kilku dni. Dziś spróbujmy zastanowić się, jak w tym kontekście prezentuje się zapowiadany jako "lokomotywa" festiwalu spektakl z Deutsches Theater w Berlinie.

"Germania. Stücke" to autorska kompilacja sztuk Heinera Müllera podejmujących motywy krytyki niemieckiego społeczeństwa i kultury. Miejsce Müllera w konstelacji niemieckich dramaturgów jest szczególne, bo jego syntetyczne, poetyckie dramaty dotykają najbardziej skrywanych nut niemieckiego charakteru narodowego. Przywołując duchy historii, nie pozwalają zapomnieć o najbardziej wypieranych fragmentach przeszłości naszych zachodnich sąsiadów. Ze względu na swą specyficzną strukturę, teksty te przywodzącą na myśl raczej poematy niż tradycyjne formy dramatyczne (didaskalia wplecione w ciąg narracji, akcentowanie sensów poprzez układ tekstu i wielkość liter), co samo w sobie musi być wyzwaniem dla zajmującego się nimi reżysera. Tym bardziej trzeba zdać sobie sprawę jak karkołomnego zadania podjął się Gotscheff, który budując scenariusz spektaklu zebrał w jednym przedstawieniu kilka tekstów Müllera (m. in. "Germania. Śmierć w Berlinie", "Germania 3", "HamletMaszyna"), tworząc z nich syntetyczny kolaż wątków germańskich podejmowanych przez dramaturga. W efekcie spektakl utkany jest z wielu osobnych epizodów i fragmentów historii Niemiec, z których Gotscheff tworzy konstelację narodowych traum - od początków germańskiej mitologii, przez Schillera i Goethego, triumf nazizmu, aż po czasy upadku berlińskiego muru.

Taka konstrukcja tekstu wymusza użycie adekwatnych środków teatralnych, co w niemieckim spektaklu znalazło odzwierciedlenie w wyjątkowo surowej formie. Scenografię stanowi tu jedynie podłoga sceny, skonstruowana jako równia pochyła opadająca od tylnych kulis w stronę proscenium. Aktorzy opowiadają poszczególne historie trochę jak w teatrze dokumentalnym, posługując się zaledwie kompletem dziewięciu drewnianych krzeseł, ustawiają je w różnych układach, naznaczając charakter kolejnych scen. Chwilami pojawiają się fragmenty dialogów (jak w otwierającej spektakl rozmowie Schillera z Wolterem i chłopem), czasami aktorzy przerywają opowieści groteskowymi pieśniami, zdarza się, że ktoś mówi w pierwszej osobie, ale równie często aktorzy chórem wypowiadają poszczególne kwestie. Niezależnie jednak od charakteru sceny, nie może tu być mowy o psychologicznej budowie postaci, czy konsekwentnym budowaniu relacji między nimi. Aktorzy precyzyjnie posługują się rolami, są przede wszystkim podporządkowanym logice tekstu medium, sprawnym instrumentem wypowiedzi. Najwięcej w tym spektaklu jest jednak nieskrywanej przez aktorów ironii, która bardzo wyraźnie pojawia się choćby w scenie przywołującej waleczność rodu Nübelungów, czy w wątku wynalazcy bandaża masturbacyjnego.

Gotscheff z pomocą Müllera porusza się w poprzek niemieckiej kultury, pokazuje jej męczącą twardość, bez skrupułów zestawia osiągnięcia naukowe z wątpliwymi moralnie osiągnięciami wojny. Jedynym motywem nadbudowanym ponad "wykonywanie" tekstu jest pojawiająca się kilkukrotnie w spektaklu para muzyków, którzy jak w jazzowych improwizacjach podsycają w niektórych scenach wrażenie wykrzyczanego zagubienia i spotykają się wyraźnie w wypowiadanych przez aktorów niczym mantra słowach wzywających o zapomnienie. Historia jest tu wyraźnym obciążeniem.

Problem gęstości tekstu staje się jednak dość szybko problemem widza. Muszę przyznać, że doświadczając pogoni wątków i motywów zdarzało mi się tracić kontakt z narracją i mieć wyraźny problem ze zrozumieniem niektórych scen, tym bardziej że tempo wypowiedzi wymusza dużą koncentrację na tłumaczeniu, odwracając często uwagę od tego, co dzieje się na scenie. Spektakl Gotscheffa na pewno jest wyzwaniem, a dla widzów spoza Niemiec wyzwaniem podwójnym - wynikającym z charakteru twórczości Müllera, ale też niedostatkami wiedzy historycznej i kulturowej. Bo choć w spektaklu zdają się pojawiać motywy i wydarzenia powszechnie znane, to jednak jestem przekonany, że wiele związanych z nimi subtelności umyka widzom spoza niemieckiego kręgu kulturowego.

"Germania. Stücke" niewątpliwie była intensywnym doznaniem, które jednak okazuje się częściowo także doznaniem męczącym. Uciekające w pośpiesznym czytaniu tłumaczenia sensy zamazują obraz całości, stawiając widza w trudnej sytuacji. Teksty Müllera są porywające w lekturze, ale rozpędzony do granic spektakl uniemożliwia pełen ich odbiór. Pierwszy dzień "Bliskich Nieznajomych" to modelowe doświadczenie trudności, jakie napotykamy, kiedy za pomocą sztuki tworzonej raczej dla konkretnego narodu, chcemy przyczyniać się do wzajemnego zrozumienia. Spektakl Gotscheffa jest wyzwaniem, któremu z perspektywy innego, trudno jednak podołać.