Artykuły

W Polsce teatry zamknięte zostały 11 marca, w dniu, w którym Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła pandemię koronawirusa Covid-19. W Czechach dzień wcześniej ograniczono widownię do 100 osób, a 13 marca zamknięto teatry całkowicie wraz z ogłoszeniem stanu wyjątkowego i zamknięciem pozostałych instytucji publicznych - pisze Krystyna Mogilnicka.

We Włoszech teatry zamknięto 8 marca, w Urugwaju 13 marca, we Francji i w Kanadzie 17 marca, w Argentynie 20 marca Strategie rządów dotyczące ograniczania widowni lub zamykania instytucji były podobne, najczęściej raptownie przerywając procesy artystyczne i kontakt z publicznością [1]. Niniejszy tekst, spisany po dwóch i pół miesiąca prób monitorowania sytuacji za granicą, jest próbą pokazania szerszej perspektywy spojrzenia na strategie twórców sztuk performatywnych podejmowane w konkretnych systemach społeczno-ekonomicznych oraz w odpowiedzi na zmieniającą się sytuację epidemiologiczną w danym kraju lub regionie. To przegląd zarówno działań doraźnych, jak pomysłów lub wizji po-pandemicznej przyszłości teatru.

Sytuacja teatrów, bez względu na różnice w systemach teatralnych, wydaje się bardzo podobna - teatry są otwierane w ostatniej fazie uwalniania tzw. lockdownu, towarzyszy im najczęściej poczucie dużej odpowiedzialności społecznej, niepewność co do możliwości zachowania dawnych praktyk czy kształtu artystycznego przedstawień, a także rentowności przy stosowaniu zalecanych środków bezpieczeństwa[2]. Przez twórców i organizatorów postulowane są nowe sposoby działania (brzmiące czasem jak manifesty a nawet projekty reformy teatru) oraz prośby o wsparcie finansowe do rządu i publiczności. Środowiska zawodowe związane z kulturą teatralną i performatywną zgłaszają często sprzeciw wobec restrykcji lub harmonogramu ich wprowadzania albo ich odwoływania, uważnie przyglądając się otwieraniu innych przestrzeni społecznych (powątpiewając np. w zachowanie dystansu społecznego czy praktykę noszenia maseczek w ogródkach piwnych itd.). Ważnym aspektem sytuacji pandemicznej jest więc często uświadomienie sobie problemów istniejących od lat: niskiego statusu ekonomicznego i symbolicznego znaczącej części środowiska (zasilającej tzw. prekariat), rozproszenia branży sztuk performatywnych oraz jej niemożności skutecznego lobbowania na rzecz kultury, a zwłaszcza teatru jako specyficznej dziedziny, sednem której jest spotkanie i zgromadzenie w jednym czasie i miejscu, a która jednocześnie nie jest tak masowa (i dochodowa) jak wielkie imprezy sportowe czy muzyczne. Jak twierdzi Nina Lee Aquino, dyrektorka artystyczna Toronto Factory Theatre i prezeska Professional Association of Canadian Theatres, esencja teatru zawierająca się we wspólnym przeżywaniu doświadczenia w grupie, została z powodu wirusa zdiagnozowana jako coś, czego należy unikać, artyści teatralni powinni więc szukać rozwiązania tej właśnie łamigłówki, aby móc powrócić do swojej pracy[3].

Kanada, USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy - w wielu państwach mówi się o braku łatwo przewidywalnej perspektywy czasowej otwarcia i realnym powrocie dopiero w kolejnym sezonie teatralnym, a nawet o przygotowaniach do "najgorszego możliwego scenariusza", tzn. powrotu w roku 2022. Harmonogram otwarcia teatrów znany jest dla odmiany np. w Holandii, Danii, Hiszpanii czy Portugalii[4]. Na Tajwanie - jednym z pierwszych krajów, którego teatry zaczęły działać w nowym reżimie sanitarnym - standardem stało się mierzenie temperatury widzom, zachowanie dystansu społecznego na widowni oraz prowadzenie szczegółowych rejestrów obecności, a także obowiązkowy nakaz noszenia maseczek. Zapewne miało to związek także z incydentem związanym z występem australijskiego kompozytora, skrzypka i dyrygenta na początku marca tego roku, który okazał się być nosicielem wirusa, co spowodowało przymusową kwarantannę dla ponad 100 osób (w tym muzyków i części publiczności)[5]. Tajwańscy artyści sceny performatywnej otrzymali jednocześnie wielkie wparcie od rządu na eksperymenty i realizację nowych działań, wykorzystujących czy wręcz eksplorujących możliwości internetu oraz umożliwiono im m.in. korzystanie z przestrzeni zamkniętego teatru do prób i eksperymentów z VR[6]. Rozmawiając dla odmiany pod koniec kwietnia z Lam Teng Teng Teresa, artystką alternatywnego teatru lalkowego z Makao o tamtejszej sytuacji, dowiedziałam się, że widzowie nie byli jeszcze dopuszczani do udziału w przedstawieniach na żywo, a rząd zachęcał twórców teatralnych do przeniesienia działalności do sieci. Komentując te zalecenia, artystka podkreśliła, że podobni do niej twórcy teatru nie mają raczej szans w walce o widza we wszechobecnej w Azji kulturze TV, a widzowie jej teatru nie chcą oglądać na małym ekranie komputera w 2D działania, które zostało stworzone w trójwymiarowej, rzeczywistej i specyficznej przestrzeni teatralnej. Wątpliwości związane z przenoszeniem działalności teatralnej do sieci, wyrażało zresztą wielu artystów, nie tylko w Azji, podkreślając przy tym kondycję performera i potrzebę żywego kontaktu z publicznością[7].

Reakcją twórców i teatrów na lockdown w świecie były znane internautom i odbiorcom mediów społecznościowych strategie, podejmowane także przez polskie środowisko teatralne i performatywne: otwieranie archiwów i udostępnianie nagrań w sieci, "premiery rejestracji", streaming z grania do pustej widowni, planowane były nawet VIP spektakle dla jednej osoby w publiczności na żywo, udostępniane reszcie widzów poprzez streaming[8], wszelkiego rodzaju (nomen omen) wirale, performanse on-line itd. By wymienić mniej szablonowe inicjatywy, poszerzające kontekst artystyczny o sytuację społeczną w poszczególnych krajach i regionach, wspomnę serię rozmów z twórcami teatralnymi z całego świata prowadzaną przez Martin E. Segal Theatre Centre w Nowym Jorku (cykl Segul Talks dostępny na FB teatru), w którym do tej pory wystąpili m.in. Milo Rau, Richard Schechner, TR Warszawa, Rimini Protokoll, Thomas Ostermeier, Guilermo Calderón, Chou Tung-yen, Maria Tri Sulistyani czy Zuleikha Allana) oraz debaty zainicjowane przez sekcję teatru dramatycznego Národní divadlo w Pradze pod szyldem #kulturajenarod (kultura to naród), w których jednym z powracających tematów jest system społeczny, w tym systemy finansowania teatrów i kultury oraz obecność kultury w życiu społecznym, jej rola i strategie twórców w obliczu kryzysu ekonomicznego. Co ważne, działania wspólnotowe łączące twórców o podobnej estetyce i wrażliwości nie są wyłącznie domeną instytucji, ale inicjowane są też oddolnie, często w kontrze do przymusu produktywności i generowania cyfrowego "contentu" - jak np. kolektywny "ruch telepatyczny" zainicjowany i praktykowany przez choreografkę Alexandrę Pirichi, który z założenia odbywa się bez liczenia zasięgów i reprezentacji wizualnej, "bez dowodu obecności ani potrzeby wizualizacji siebie nawzajem w obrazach 2D (bez streamingu, bez zooma, bez nagrań)"[9].

Podczas wirtualnych spotkań międzynarodowych sieci zrzeszających twórców i instytucje działające na polu sztuk performatywnych (np. IETM, PACE V4) organizowanych w ostatnich tygodniach, powtarzały się rekomendacje, by wznawianie działalności rozpoczynać od monologów, solowych choreografii oraz mniejszych przedstawień, poszukiwać większych scen, by zapewnić jak największy komfort twórcom i publiczności. Organizatorzy międzynarodowych festiwali rozwiązania szukać będą zapewne w lokalności (krajów i regionów), by uniezależnić się od lotów i zmniejszyć do minimum ryzyko odwoływania spektakli. Są to oczywiście strategie podyktowane sytuacją, a nie wolnym wyborem artystycznym, powtarzają je jednak również niektórzy twórcy jak Milo Rau czy Rimini Protokoll. Rau obecnie pracuje nad spektaklem na jedną aktorkę i myśli o przedstawieniach na mniejsze obsady, a także o wyjściu poza budynek teatralny i działalności site-specific. Rimini Protokoll w reakcji na "zamknięcie" nagrało audio pt. "9 Movements" - 9 ruchów, które uczynią z domu teatr[10] oraz zastanawia się nad po-pandemiczną formułą typu "actor on demand" (aktor na żądanie) oraz nad "produkcjami teatralnymi" dostarczanymi w paczce wraz z instrukcją do domu widza. Są to oczywiście rozwiązania bezpośrednio podyktowane pandemią, ale logicznie wynikające także z rosnącej w środowisku sztuk performatywnych świadomości kryzysu klimatycznego. W zeszłym roku Jérôme Bel zdecydował się np. ograniczyć podróże samolotem po świecie i choreografować spektakle przez Skype'a, bez fizycznej obecności[11].

Informacje o powracaniu do działalności na żywo z formatami jednoosobowymi[12] w tańcu czy monologami w dramacie, a więc gatunkami, w których łatwo o zachowanie dystansu społecznego, powtarzają się w wielu wypowiedziach na temat teatru po-pandemicznego, także krytycznych. Niekiedy pojawiają się informacje o eksperymentach z włączeniem nowych mediów, np. AR-em (Augmented Reality - rozszerzoną rzeczywistością), podczas których niewielu widzów w przestrzeni site-specific może doświadczać para-teatralnej immersyjności[13], VR-em, ale także traktowaniem samego medium internetu jako "site-specific" z definicji, jako środowiska technologicznego, w którym konstruowane są światy teatralne live i on-line (myśleniu w tym kierunku sprzyja zresztą wprowadzanie technologii 5G). W wyobrażonej przyszłości teatru mówi się o formatach hybrydowych, eksperymentalnych, o tancerzach pomiędzy samochodami na pustych parkingach, widzach w słuchawkach, obserwujących zdarzenia z dystansu lub zwielokrotnione na telebimach[14], itd. Udaną formułę na guerilla theatre zaproponował po zamknięciu instytucji cyrk La Putyka w Pradze - częścią inicjatywy #kulturunezastavis (nie da się zatrzymać kultury) był manual dla producentów i amatorów, jak przygotować podobne wydarzenie w zgodzie z panującymi restrykcjami oraz rady typu jak dostać się do wnętrz kompleksów mieszkalnych i uwagi, że najskuteczniejszy wydaje się format 15-20 minutowego przedstawienia przed lub po wieczornych wiadomościach w telewizji[15]. W ramach akcji odbyło się ponad 90 performansów, w tym także występy na samochodzie włączonym w ruch uliczny.

Bez względu na format uliczny, internetowy, wykorzystywanie nowych mediów czy też granie w tzw. nowym reżimie sanitarnym, wielkim wyzwaniem jest pobieranie opłat i rentowność wydarzenia. Artyści występujący przy niepełnych salach mówią nie tylko o poczuciu uczestniczenia w dziwnej instalacji artystycznej, ale też o zgodzie na mniejsze gaże[16]. Także brak zwykłego ruchu turystycznego oznaczać może bankructwo niektórych teatrów, w tym np. The Globe[17]. Wszelkie inicjatywy, zachęcanie do kupowania voucherów na przyszłość, akcje zakończone sukcesem typu "bilet na nic"[18] nie zmienią faktu, że przy obecnej sytuacji, większości teatrów często nie opłaca się zapalać przysłowiowego światła w budynku[19]. Nagłe zubożenie i zagrożenie egzystencji dotyczy zresztą przede wszystkim wielu artystów - w reakcji na utratę zatrudnienia i pozbawienie środków do życia powstają różne formy samopomocy, np. grupa Artistas Solidarios w Buenos Aires, która dostarcza podstawowe produkty spożywcze i higieniczne aktorom i performerom w potrzebie[20]. Myśląc o sytuacji całego społeczeństwa, niektórzy twórcy, jak np. Richard Schechner, postulują już teraz szukanie możliwości grania dla zubożałej części publiczności za darmo (np. przedpremierowe próby generalne) tak, aby teatr nie wykluczał i był w stanie rezonować społecznie nawet w czasach kryzysu.

Część teatrów aktywnie włączyła się zresztą w działalność społeczną, poprzez szycie maseczek dla szpitali przez teatralne krawcowe, ale też różnego rodzaju wolontariaty, jak stało się to w przypadku opery Teatro Colón w Buenos Aires, której twórcy podjęli się pracy w centrum kwarantanny dla repatriantów z innych krajów czy centrum szczepień[21]. Potrzeba udowodnienia użyteczności społecznej przez artystów jest podkreślana jako problem przez niektórych organizatorów na spotkaniach sieci międzynarodowych. W licznych badaniach i ankietach przeprowadzanych wśród artystów, liczone są więc nie tylko straty dla konkretnych twórców czy części biznesu kreatywnego, ale też dla całego regionu, postulując potrzebę większego podkreślania wpływu kultury na dobrostan całego regionu. Informacje, które pomogą lobbować na rzecz twórców i kultury publikuje np. sieć IETM, w tym m.in. raport o sztukach performatywnych w czasach pandemii z 18 marca[22] czy apel do rządów o uznanie istotności kultury i jej twórców oraz potrzeby ich wsparcia[23]. Inicjatywy i wątki dotyczące sytuacji artystów z całego świata zbiera m.in. sieć On the Move, która 18 maja dodała nową sekcję w związku z ponownym otwieraniem przestrzeni i zapraszaniem do niej publiczności[24].

Ten krótki przegląd chcę zakończyć uwagą na temat nowej kultury przestrzennej, która stwarza się na naszych oczach: " - Nawet bez muzyki, wszyscy stajemy się tancerzami w skomplikowanej miejskiej choreografii, jak tylko opuścimy nasze domy. Każdy z nas uważniej śledzi zbliżanie się innych, oceniając język ich ciała, szybkość, trajektorię oraz dostosowując do nich swoje ruchy. Mieszczuchy mojej generacji ponownie odkrywają peryferyjne widzenie oraz umiejętność unikania niebezpieczeństwa, w której wyrośliśmy. Nasze dzieci, które dorastały, poruszając się po świecie ze spuszczonymi oczami i uszami zajętymi czymś innym, nie martwiąc się o wpadnięcie na obcych, teraz uczą się uważności sytuacyjnej od zera. Problemy choreograficzne stały się teraz częścią naszego życia - mówi Annie-B Parson, założycielka Big Dance Theatre. - Obecność naszego ciała w przestrzeni nagle stała się naelekryzowana i ważna"[25].

________________________________

[1] Zob. np. Florencia Dansilio, "Teatro en tiempos de pandemia", La Diaria, 22.04.2020, https://ladiaria.com.uy/articulo/2020/4/teatro-en-tiempos-de-pandemia/ (dostęp 25.05.2020).

[2] Zob. np. Alex Marshall, "Will Socially Distanced Rehearsals Leave Space for Good Theater?", The New York Times, 5.05.2020, https://www.nytimes.com/2020/05/05/theater/coronavirus-rehearsal-austria-germany.html?referringSource=articleShare "Sir Cameron Mackintosh: 'Theatres could be closed until next year'", BBC News, 4.05.2020, https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-52525380?fbclid=IwAR19JlyH2kMnB6fjESzkb10PQouf-Vq15T7T9x4f2Bm5TCQzfAK24CxZJ-4 (dostęp 24.05.2020); Laura Ventura, "Coronavirus: En Espaa el público irá al teatro con barbijo", La Nacion, 6.05.2020, https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/teatro/coronavirus-en-espana-publico-ira-al-teatro-nid2362334 (dostęp 25.05.2020).

[3] Zob. Jessica Wonk, "'The puzzle that we all need to solve': Canada's theatre community ponders comeback amid COVID-19", CBD News, 16.05.2020, https://www.cbc.ca/news/entertainment/covid-theatres-how-to-reopen-1.5565999 (dostęp 24.05.2020).

[4] Zob. "Coronavirus: How lockdown is being lifted across Europe", BBC News, 22.05.2020, https://www.bbc.com/news/explainers-52575313 (dostęp 25.05.2020).

[5] Zob. m.in. "Taiwan symphony director issues apology for creating social turbulence", Taiwan News, 10.03.2020, https://www.taiwannews.com.tw/en/news/3894378 (dostęp 24.05.2020); "CECC isolates 103 for contact with Australian COVID-19 case", Focus Taiwan, 6.03.2020, https://focustaiwan.tw/society/202003060015 (dostęp 24.05.2020).

[6] Zob. rozmowę w ramach Segul Talks z Chou Tung-yen, Wu-Kang Che i Kathy Hong z 8.04.2020, https://www.facebook.com/SegalCenter/videos/838888826624980/ (dostęp 25.05.2020).

[7] Zob. Manifest akcji #kulturunezastavis - "My, artyści potrzebujemy publiczności. Jesteśmy od niej zależni, emocjonalnie i fizycznie. Wy wspieracie nas. My, w tych niełatwych czasach, wesprzemy was. ()", https://kulturunezastavis.cz/?fbclid=IwAR0qUyS3i3cxx23WzCtGa-cW_y80vmUA5Vda1Du1y7RDjJYdMHCTcbI5W3w (dostęp 24.05.2020).

[8] Zob. Marcela Magdová, "Přežije ruské divadlo dobu pandemie?", Divadelní noviny 10/2020, artykuł o kondycji rosyjskiego teatru z 22.04.2020, https://www.divadelni-noviny.cz/prezije-ruske-divadlo-dobu-pandemie (dostęp 20.05.2020).

[9] Zob. konto instagramowe alexandrapirichi (dostęp 26.05.2020).

[10] Rimini Protokoll, "9 Movements", https://soundcloud.com/user-577741880/9-movements?fbclid=IwAR1HICL33a_fQU5pVs8tTeuyr3plKQLI6wOg1mNGBwGf0kGg8hCi5_d1img (dostęp 23.05.2020).

[11] Roslyn Sulcas, "When the Choreographer Won't Fly, the Dancer's Rehears by Skype", The New York Times, 23.09.2019, https://www.nytimes.com/2019/09/23/arts/dance/jerome-bel-isadora-no-flying.html (dostęp 24.05.2020).

[12] Sabine Cheng, Chao Ching-yu, Wen Kuei-hsiang and Kay Liu, "Coronavirus has major impact on cultural events across Taiwan", Focus Taiwan, 4.04.2020, https://focustaiwan.tw/culture/202004040012 (dostęp 24.05.2020).

[13] Chao Ching-yu and Kay Liu, "New approaches to 'dancing' in the COVID-19 era", Focus Taiwan, 19.04.2020, https://focustaiwan.tw/culture/202004190010 (dostęp 24.05.2020).

[14] Alice Saville, "What could socially distanced theatre look like?", Exeunt Magazine, 14.05.2020, http://exeuntmagazine.com/features/socially-distanced-theatre-look-like/?fbclid=IwAR2imQbH5ds3LvLdvvsL_odwCHmqG_Ru0mp_gF29uTxjb8kTGAS0v3Lm8gQ (dostęp 24.05.2020).

[15] Porady produkcyjne inicjatywy - https://kulturunezastavis.cz/assets/jak-na-to.pdf (dostęp 24.05.2020)

[16] Jack Ewing, "An Audience Comes Out of Lockdown for Schubert and Mahler", The New York Times, 19.05.2020, https://www.nytimes.com/2020/05/19/arts/music/germany-music-coronavirus.html?referringSource=articleShare&fbclid=IwAR0pbY3-gL2QFrgviR4atxC29T3MJGL1BvQCwq6r1gPCg6iFpXHPz22iMbE (dostęp 24.05.2020).

[17] Amy Woodyatt, "Shakespeare's Globe theater faces permanent closure due to Covid-19 lockdown", CNN, 19.05.2020, https://edition.cnn.com/travel/article/shakespeare-globe-theater-covid-intl-scli-gbr/index.html?fbclid=IwAR2YIAdVaO5hRw37KXRqH1dso-fbT2nPnoUladu3WtT56wvyIZkXpVo08kY (dostęp 24.05.2020).

[18] Paula Erizanu, "Festival of Nothing 2020: the non-existent art shows helping the Czech culture scene in quarantine", The Calver Journal, 7.04.2020, https://www.calvertjournal.com/articles/show/11729/nothing-festival-2020-non-existent-art-shows-helping-czech-culture-scene-in-quarantine (dostęp 24.05.2020).

[19] Zob. np. Matthew Hemley, "Coronavirus: Theatres prepare for 2021 reopenings under worst-case scenario", The Stage, 29.04.2020, https://www.thestage.co.uk/news/coronavirus-theatres-prepare-for-2021-reopenings-under-worst-case-scenario?fbclid=IwAR3GHzbrAvr5c3_WpM6YlQlktFR0Jnb_eLMWX8r2ru0Y-d0MOl3fJ7iyJhA(dostęp 24.05.2020) czy Michaela Vetešková, "Hrát, či nehrát? Většina divadel kvůli nejasným vládním nařízením zatím neotevře", 8.05.2020,

https://www.irozhlas.cz/kultura/divadla-otevreni-vladni-narizeni-koronavirus-herci_2005081616_aur (dostęp 24.05.2020).

[20] Zob. np. Monica Vega, "Artistas Solidarios, de la ficción a la solidaridad", InfoBaires24, 19.05.2020, https://www.infobaires24.com.ar/artistas-solidarios-de-la-ficcion-a-la-solidaridad/; AP, "Artistas Solidarios llevan despensas a teatreros afectados por la emergencia en Buenos Aires", La Jornada, 21.05.20202, https://www.jornada.com.mx/2020/05/21/cultura/a04n1cul (dostęp 26.05.2020).

[21] Enric González, "Directores, músicos y bailarines del Teatro Colón, en la batalla contra la pandemia", El País, 24.04.2020, https://elpais.com/sociedad/2020-04-24/directores-musicos-y-bailarines-del-teatro-colon-en-la-batalla-contra-la-pandemia.html (dostęp 24.05.2020).

[22] IETM, "Performing arts in times of the pandemic: status quo and the way forward", 28.03.2020, https://www.ietm.org/en/publications/performing-arts-in-times-of-the-pandemic-status-quo-and-the-way-forward (dostęp 24.05.2020).

[23] IETM, "Rescue the arts: plea to national governments", 6.04.2020, https://www.ietm.org/en/rescue-the-arts-plea-to-national-governments (dostęp 24.05.2020).

[24] On the Move, 12. Unlocking venues / audiences, http://on-the-move.org/about/ourownnews/article/20818/12-unlocking-venues-audiences/?category=34 (dostęp 24.05.2020).

[25] Justin Davidson, "What Socially Distanced Live Performance Might Look Like", New York Magazine - Vulture, 14.05.2020, https://www.vulture.com/2020/05/what-socially-distanced-live-performance-might-look-like.html?fbclid=IwAR3cWj7VX_PcMBsXhe4LBAOdF8T4JspwyG9Y0-Ey8fsJtRWAko4Z9awOjyA (dostęp 24.05.2020).

_________

Fot. Tobiasz Papuczys - zdjęcie ze spektaklu "Technologia jest istotą", reżyseria Teo Dumski. Zdjęcie finałowe III edycji Konkursu Fotografii Teatralnej (2017)