Artykuły

Życie Kazimierza Brandysa, autora "Matki Królów", "Jak być kochaną", "Nierzeczywistości", to przykład drogi od fascynacji komunizmem do działalności opozycyjnej. Pisarz zmarł 20 lat temu, 11 marca 2000 roku, w Paryżu.

"Brandys przeżył jako pisarz całą właściwie historię polskiej literatury po wojnie. Przechodził przeróżne etapy w swojej twórczości - także socrealistyczny. Odwrót od tej poetyki rozpoczął w powieści +Doktor Faul+, później dał się poznać jako działacz demokratycznej opozycji" - wspominał Brandysa Piotr Kuncewicz.

Kazimierz Brandys urodził się w 1916 r. w Łodzi w rodzinie zasymilowanych żydowskich intelektualistów, jego starszy brat - Marian - także został pisarzem. Przed wojną, jako student prawa na UW, działał w lewicowych organizacjach studenckich. Jak po latach wspominał, jako student o żydowskich korzeniach nie godził się na ówczesne podziały polityczne - z gettem ławkowym na uczelniach, antysemickimi ekscesami bojówek Falangi, z zafascynowaniem części polskich intelektualistów faszystowską ideologią w Niemczech. Tym też tłumaczył swoje powojenne zaangażowanie w komunizm.

Okupację przeżył na aryjskich papierach w Warszawie i w Krakowie. Po wojnie lewicowe sympatie pchnęły go w sam środek krystalizującego się właśnie środowiska nowej inteligencji. Był redaktorem marksistowskiej "Kuźnicy", pisał powieści socrealistyczne, od 1946 r. był członkiem Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

"Przeżywałem te lata (po II wojnie) jakby utajoną chorobę psychiczną. Niemal każda myśl była podwójna. W tych latach zasypywano stare przepaści społeczne i w tych samych latach niszczono podstawy etyki osobistej. Wprowadzano bezpłatne nauczanie i obowiązek politycznej denuncjacji. Zniesiono analfabetyzm i poddano ludność upokarzającym ankietom personalnym. Upowszechniono kulturę i naciągnięto na nią gorset sztywnej, jednolitej doktryny. Nie widziałem powodu, żeby rozpaczać nad losem wywłaszczonych fabrykantów i ziemian, ale w tym samym okresie docierały do mnie wiadomości o brutalnym traktowaniu chłopów, którzy sprzeciwiali się spółdzielniom rolniczym. Taki stan umysłowego rozpołowienia wywołuje objawy podobne do klinicznych przypadków depresji" - pisał w "Nierzeczywistości".

Dużą popularnością cieszyła się powieść Brandysa "Miasto niepokonane" (1946) o okupowanej Warszawie. W tetralogii zatytułowanej "Między wojnami", na którą złożyły się powieści: "Samson" (1948, ekranizacja Andrzeja Wajdy w 1961 roku); "Antygona" (1948), "Troja, miasto otwarte" (1949) i "Człowiek nie umiera" (1951), opisywał pokolenie mieszczańskich inteligentów czasów II Rzeczypospolitej, okupacji niemieckiej i okresu powojennego. Najbardziej ideologiczną książką, pisaną według kanonu reguł socrealistycznych, była jego powieść "Obywatele" wydana w 1954 roku. Okrzyknięta mianem "arcydzieła socrealizmu" zajęła trzecie miejsce w ogłoszonej przez "Nową Kulturę" ankiecie "Dziesięć najlepszych książek dziesięciolecia".

Jeszcze we wrześniu 1955 roku, Kazimierz Brandys opublikował w "Nowej Kulturze" opowiadanie "Nim będzie zapomniany" odbierane jako zawoalowany paszkwil na Czesława Miłosza, który niedługo wcześniej zdecydował się na emigrację, ale już wydając dwa lata później "Matkę królów", opowieść o budowniczych, a zarazem ofiarach komunizmu, Brandys znalazł się wśród heroldów politycznego przełomu. Publikacja przez wiele lat nie mogła się doczekać ekranizacji. Nie miała też wznowień. Dopiero w 1981 r. reżyser Janusz Zaorski otrzymał zezwolenie cenzury na jej filmową adaptację. Powstał obraz pod tym samym tytułem, który również kilka lat spędził na półce cenzorskiej.