Artykuły

To dziwne. Trzy przedstawienia. Trzech reżyserów. Trzech autorów. Należące do trzech różnych repertuarów. A myśl jakby jedna. Nieczęsto zdarza się taka rzecz w teatrze dobrze świadcząca o kondycji myślowej wiodących sit zespołu. Tym rzadkim przykładem są trzy ostatnie premiery w warszawskim Teatrze Dramatycznym: "Koriolan" Williama Szekspira w reżyserii i scenografii Krzysztofa Kelma. "Dwie głowy ptaka" Władysława Terleckiego - reżyseria Andrzeja Łapickiego i "Ksiądz Marek" Juliusza Słowackiego - opracowanie tekstu i reżyseria Krzysztofa Zaleskiego.

Główny wątek myślowy mimo różnych epok i kostiumów jest ten sam. Poszczególne przedstawienia pod płaszczami dramaturgicznymi są właściwie jego kolejnymi wariantami, a nawet można by zaryzykować, że kolejnymi etapami tego samego rozumowania.

Wielkie ciśnienia historyczne. Oto wspólna sytuacja wyjściowa tych trzech przedstawień. Walki Rzymian z Wolskami w "Koriolanie". Upadek powstania styczniowego w "Dwóch głowach ptaka" czy Konfederacja Barska w "Księdzu Marku". I człowiek poddany przemożnemu działaniu historii.

Podobieństwa posunięte są zresztą o wiele dalej. We wszystkich przypadkach byt społeczeństwa, do którego należą główni bohaterowie, jest zagrożony przez państwa ościenne, jak państwo Wolsków czy Rosja carska. Istotne zatem, jak zachowuje się wobec tych niebezpieczeństw człowiek, zwłaszcza zajmujący w swoim społeczeństwie rolę mniej lub bardziej przywódczą. Odpowiedzi na to pytanie widz w Teatrze Dramatycznym otrzymuje przeważnie bardzo gorzkie.

Szekspirowski Koriolan jest skłócony z własnym społeczeństwem. Dzielą go z nim odimienne wizje ustrojowe. Koriolan pragnie władzy. Społeczeństwo demokracji. Koriolan sądzi, że państwem nie mogą rządzić szewcy, krawcy czy kołodzieje, ludzie posiadający cenną umiejętność schlebiania i przypodobania się masom. Społeczeństwo zaś nie chce być ubezwłasnowolnione. Na konflikcie tracą obie strony. Niemożność dogadania się ze współobywatelami sprawia, że Koriolan posuwa się do zdrady, szukając odwetu przy pomocy obcych wojsk. Społeczeństwo zaś przekonuje się, że w chwilach zagrożenia zostaje obnażona wszelka demagogia, małość napuszonych spryciarzy, wzrasta rozpaczliwie zapotrzebowanie na prawdziwą indywidualność.

Zatem sytuacja wyjściowa Koriolana to sytuacja de Gaulle'a czy Churchilla. Oni również jak Koriolan byli dobrzy w chwili zagrożenia. Po wygraniu wojny - jak Koriolanowi - władzy im odmówiono. Lecz Koriolan w przeciwieństwie do nich zdradza Zbigniew Zapasiewicz grający tę rolę rozkłada tę zdradę przed oczami widza na czynniki pierwsze. W tym jednak - a tym samym w doprowadzeniu roli na wyżyny - przeszkadzają, wydawałoby się błahostki, szramy, które młody i niedoświadczony reżyser Krzysztof Kelm kazał mu namalować na twarzy. Zapasiewicz dodatkowo odziany przez Kelma w skóry, wygląda jak indiański wódz, któremu pijany rekwizytor zapomniał dać pióropusz. A trudno być przekonywającymi, gdy człowiekowi siedzi na nosie okropna mucha.

W "Koriolanie" Walczą zatem: dawna wielkość i patriotyzm, osłabione przez brak porozumienia ze współobywatelami z krańcowym subiektywizmem, pychą, żądzą władzy za wszelką cenę. U Szekspira ta walka osiąga wymiar tragedii. Lecz nie można przekonywająco pokazać tragedii, jeżeli ktoś wstydzi się patosu nieodłącznie z nią związanego, jeżeli ktoś nie potrafi go scenicznie umotywować. A tak było w przypadku Kelma. Do tego dołączyły się błędy obsadowe. Zapasiewicz potrafi odnaleźć wielkość tonu "Koriolana". Lecz część kolegów grała zupełnie co innego. Andrzej Łapicki, typowy aktor antypatetyczny, starał się, grając przyjaciela Koriolana, .stworzyć pewien kontrapunkt. Gorzej było z Barbarą Krafftówną w roli matki tytułowego bohatera. Grała, ocierając się o groteskę, używała swojego sławnego "wielkiego" głosu, który tak doskonale pamiętamy z komedii.

Szekspir wskazuje nam ciekawą, chociaż paradoksalną prawidłowość. Jeżeli w kimś, kto zaplątał się w zdradę zwycięży debro, lojalność - jak w Koriolanie - ten musi zginąć. Taka jest w polityce cena słabości, błędu w hierarchii wartości.

Koriolan zdradził, ponieważ w pewnym momencie na skutek braku porozumienia utracił wiarę we własne społeczeństwo. Podobny, choć na innym tle. przypadek utraty wiary prezentuje główny bohater "Dwóch głów ptaka", ostatni naczelnik miasta Warszawy Aleksander Waszkowski, grany przez Andrzeja Blumenfelda na małej scenie Teatru Dramatycznego. Przedstawienie znakomicie oddaje ponurą, pełną rozpaczy atmosferę po upadku powstania styczniowego.

Charakterystyczny jest zwłaszcza sposób obsadzenia ról. Przedstawicieli strony rosyjskiej, przesłuchujących oficerów odtwarzają wybitni, sugestywni aktorzy Teatru Dramatycznego: Andrzej Łapicki na zmianę z Gustawem Holoubkiem i Wojciechem Duryaszem, Piotr Fronczewski oraz Janusz Gajos. Blumenfeld grający Waszkowskiego jest bardzo ściszony, niepozorny na tle wspaniałych mundurów, wyszarzały. Tragedię swojej postaci wyraża w dużym stopniu nie tyle wtedy, kiedy mówi, lecz kiedy milczy. Sporo błyskotliwych dialogów, w których autor stara się obnażyć prawdę o skomplikowanym przypadku Waszkowskiego. Jak zwykle przy dobrych dialogach wiele sofistyki, relatywizmu, aby przy pomocy tak subtelnych metod zmiękczyć więźnia, aby stracił rozeznanie, o co naprawdę chodzi w skomplikowanej grze. Kapitalny jest zwłaszcza Fronczewski grający protoplastę współczesnych funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa dla których na całym świecić odsłonięcie motywacji postępowania jest ważniejsze nawet od faktów. Wśród tych błyskotliwości Waszkowski, toczący swoją walkę o godność, aby ją w końcu przegrać. Odsłania to krótka scena rozmowy w więzieniu z siostrą. Halina Łabonarska wzniosła się tutaj na szczyty swojego aktorstwa przekazując w tej właściwie migawce nie tylko słowem, ale spojrzeniem, tonem głosu cały komentarz. I znowu istotne staje się dlaczego Waszkowski przegrał, popełnił zdradę, dlaczego umożliwił caratowi odzyskanie zdobytych przez patriotów w banku pieniędzy i papierów wartościowych. Tym razem przyczyną zdrady staje się upadek wiary w zwycięstwo, we własne społeczeństwo, że będzie w stanie wywalczyć kiedykolwiek wolność.

Wreszcie "Ksiądz Marek", Pewna nowość w repertuarze tego teatru, który dotąd nie zajmował się romantyzmem i zdobył wysoką pozycję, grając przede wszystkim dramaturgię współczesną. W przedstawieniu to widać. Widać pewne trudności, jakie ma zespół z zagraniem Słowackiego. Ale "Ksiądz Marek" okazuje się w ciągu myślowym tych trzech przedstawień pozycją nieodzowną, będącą logicznym zwieńczeniem. I tu mamy ciśnienia historyczne, wielkie zagrożenie bytu narodowego. Lecz te straszne siły nie niszczą w końcu głównych bohaterów. One ich oczyszczają. Warchoła Kossakowskiego, Żydówkę Judytę. Opracowanie dosyć rozwichrzonego tekstu dokonane przez Krzysztofa Zaleskiego proces ten uwydatniło.

Warto zapytać o wartości, które owo oczyszczenie umożliwiają. Są one wnoszone przez postać tytułową. Karmelita stał się jedną z najwybitniejszych kreacji w dotychczasowym niemałym przecież dorobku Zbigniewa Zapasie wieża. Aktor ten, który przede wszystkim kładł nacisk na ekspresję, coraz częściej zaczyna operować milczeniem, powściągliwością. Tak zagrany jest i ksiądz Marek - od powściągliwości do chwil uniesienia. W ten sposób, znamionujący wielkiego aktora. Zapasiewicz wydobył niezwykłą siłę zawartą w postaci przez Słowackiego. Godną jego partnerką stała się Jadwiga Jankowska-Cieślak, dysponująca umiejętnie bardzo dużą ekspresją. Wysiłkom, dosyć udanym, Krzysztofa Gosztyły pokonywaniu trudności roli Kosakowskiego patronowała w sposób widoczny stylistyka aktorska Daniela Olbrychskiego.

Ale miało być o wartościach. Otóż ksiądz Marek oczyszcza Judytę ze zdrady, którą popełniła, mszcząc się za śmierć ojca, czy Kosakowskiego ze zbrodni, podnosząc ich na wyższy poziom służenia wielkiej sprawie za pomocą wartości tradycyjnych: miłości do drugiego człowieka i zrozumienia jego słabości - wszak w przypadku Judyty karmelita powtarza właściwie gest Chrystusa wobec Marii Magdaleny - a także niewzruszonej wiary w wyzwolenie ojczyzny. Te tak wydawałoby się zwyczajne wartości, potrafią odwrócić proces, któremu ulegli Koriolan i Waszkowski Dlatego właśnie w "Księdzu Marku" przebiega on w dwójce bohaterów od małości do wielkości.

Należy podziwiać kondycję psychiczną i zawodową zespołu Teatru Dramatycznego, który w czasie denerwujących Chwil zmiany kierownictwa artystycznego i niepewności to do dalszego losu, zdobył się na tak ważne i wymowne premiery.