Odwety
Tendencje do podsumowywania i konfrontacji, związane z XX-leciem Polski Ludowej, przyniosły i w Teatrze Telewizji powrotną falę utworów dramatycznych sprzed lat dziesięciu i więcej, a wśród nich także i takich, które były wówczas najbardziej bezpośrednią odpowiedzią na palące, aktualne zagadnienia. Czy sztuki te wytrzymały próbę czasu, czy angażują nas tak jak kiedyś - oto pytania, które stawia sobie odbiorca średniego i starszego pokolenia, ale chyba i reakcja młodych, którzy nie konfrontują, lecz po prostu szukają w utworze czegoś dla siebie, winna być istotnym elementem dzisiejszej oceny. W każdym razie ci młodzi nie nudzili się ani na "Ostatnim dyżurze" Lutowskiego, ani na "Maturzystach" Skowrońskiego, ani na... "Odwetach".
Sztuką Kruczkowskiego, która wielokrotnie już przeszła zwycięsko próby konfrontacji, są "Niemcy". Utwór po latach zachował nie tylko mocną wymowę ideową, lecz ujawniły się tutaj mniej może we wczesno powojennym okresie dostrzegane - niezwykle bogate pokłady wiedzy psychologicznej, prawdy o człowieku. Może stało się to zresztą na skutek spokojniejszej, bardziej zintelektualizowanej - o co po latach było łatwiej - interpretacji tekstu?
"Odwety", choć także - zwłaszcza w pierwszych latach po napisaniu - parokrotnie wystawiane, nie były nigdy tak popularne i tak wysoko oceniana. Jest to pierwszy utwór dramatyczny Kruczkowskiego, pisany chyba zbyt "na gorąco", zbyt dużo tu publicystyki, a nawet retoryki. Zostały tutaj wypowiedziane bezpośrednio hasła, które powinny były wcielić się w postacie, w ich przeżycia.
Toteż spektakl Teatru TV z Katowic był chyba dla wszystkich niespodzianką. Zapewne, i dzisiaj rażą tutaj zasadnicze rozmowy na tematy ideologiczne, uproszczenia psychologiczne i niepotrzebnie wyjaskrawiona sytuacje życiowe (młody człowiek, mający wykonać wyrok podziemnej organizacji na działaczu partyjnym - okazuje się - jego-synem!), ale patrzy się na tę sztukę z niesłabnącym napięciem. Momenty sensacyjne? Rewolwer jako ciągle obecny na scenie rekwizyt? - zapewne, to są elementy zawsze przykuwające uwagę, ale tutaj jest coś więcej, są partie, które ratują sztukę. Oto rzeczą niezwykłe cenną jest tutaj dialog ludzi z dwóch światów i z dwóch pokoleń: Jagmina i Julka. Dialog, który toczy się w formie bezpośredniej rozmowy w istocie tylko przez akt II, ale trwa i później, aż do końca, gdy właśnie Jagmin bierze na siebie decyzją uwolnienia Julka raz na zawsze spod wpływu przybranego ojca.
Walka tych dwóch ludzi jest prawdziwą treścią sztuki. W dramatycznej rozmowie rozpoczynającej akt II - jest wszystko co decyduje o wartości utworu: z jednej strony potrzeba młodzieńczej wiary, żarliwość w poświęceniu się, duma i swoisty wstyd przed ujawnianiem uczuć, znany dobrze także współczesnej młodzieży; z drugiej - wyrozumiałość, mądrość życiowa i prawdziwa dobroć. Ten dialog, pięknie, ze skupieniem, bez egzaltacji podany przez doskonałych interpretatorów E. Kuziemskiego i J. Połońskiego - stanowi prawdziwą lekcję, jak ocalić zagubioną młodość, jak trafić do zamkniętego serca. Jak wygrać - w myśl patetycznych słów Jagmina - "walkę o duszę" chłopca, wymowa utworu jest optymistyczna: walkę tę wygrać można; nie zawsze - jak w "Popiele i diamencie" - jest za późno.
Wszystko inne w utworze - to w istocie podpórki: Sabina jest cnotliwa i monotonna, Matylda poprawna i surowa, Okulicz - czarny charakter, Lemańscy - karykaturalne marionetki. Liczą się - Jagmin, ten który rezygnując z innych, bardziej zaszczytnych propozycji pragnie przede wszystkim - wychowywać - i Julek, ambitny, uparty, ale z otwartą głową i sercem, bardzo w istocie w swych reakcjach współczesny.
Koncepcja reżyserska interesująca: "przetasowanie" niektórych scen aktu II i III ożywiło sztukę, upodobniło ją w jakimś sensie do filmu, wzmocniło napięcie. W samym utworze zresztą widać nerw sceniczny, zapowiadający późniejsze świetne osiągnięcia Leona Kruczkowskiego w zakresie dramaturgu.
