Artykuły

Publiczność warszawska miała ostatnio możność zapoznania się z dwoma utworami na ten sam temat - na temat konfliktu narodowościowego, który w wyniku polskiej kolonizacji Ukrainy skłócił dwa bratnie narody. Konflikt ten ma za sobą trzy wieki historii, a rolę jego w dziejach myśli polskiej czy też sumienia polskiego porównać można do tej, jaką we współczesnej Francji odegrała wojna w Algierii, albo w dziewiętnastowiecznej Rosji sprawa polska. Od początku wieku XVII aż do połowy wieku XX płynęły rzeki krwi na tych ziemiach między Sanem a Dnieprem i rozgrywały się dramaty o gigantycznych wymiarach moralnych. Temat jest historyczny i współczesny zarazem. Historyczny, bo dawno się zaczął i pewne jego problemy zostały rozstrzygnięte. Współczesny, bo ostatnie strzały umilkły tam zaledwie szesnaście lat temu, a wiele jego tajemnic do dziś dnia nie zostało wyświetlonych.

Na ten temat ujrzeliśmy ostatnio dwa utwory: jeden współczesny i drugi historyczny. Współczesny to znaczy ten, który daje odpowiedź na wszystkie pytania, jakie postawić może w danej sprawie współczesny człowiek. Współczesny, to znaczy współcześnie mądry, współcześnie doświadczony. Historyczny, to znaczy taki, który nas interesować może tylko jako odbicie chwilowych nastrojów i przemijających inspiracji i jako wyraz poglądów pewnego środowiska czy też jako instrument zdezaktualizowanej propagandy. Współczesnym utworem na temat walki konfederatów barskich ze zbuntowanym chłopstwem ukraińskim jest "Sen srebrny Salomei" Słowackiego, a utworem historycznym na temat walk Wojska Polskiego z bandami UPA jest film Passendorfera według scenariusza Romana Bratnego pt. "Zerwany most". Pierwszy utwór został napisany sto piętnaście lat temu, drugi powstał w ciągu ostatniego roku. Pierwszy przeraża, uczy, przewiduje. Drugi nudzi i śmieszy. Pierwszy mówi o tragedii i polsko-ukraińskiej z perspektywy dziejowej, tak ją traktuje jakby zakończyła się już dawno, jakby już wszystko o niej było wiadomo, a tylko sąd o niej przychodzi wydać i na jej podstawie wnioskować o naturze sił, które w nim się objawiły. Drugi jest tak płaski, to znaczy tak jednowymiarowy, jakby o to tylko chodził by młodych ludzi zachęcić do ochotniczego zaciągu przeciwko zbirom z trójzębem na czapce. - Skądże znowu - zakrzykną autorzy filmu - przecież nie o to nam chodziło... Nie o to, zgoda, więc o co, na Boga, o co im chodziło poza tym, że chcieli nakręcić "jakiś" interesujący film?

A o co chodziło pani Skuszance, gdy wystawiła w Teatrze pilskim "Sen srebrny Salomei", z którego absolutnie nic nie można zrozumieć - ani fabuły, bo nieprecyzyjnie podana, ani idei utworu, bo zaciemniona inwencją reżysera, ani nawet tekstu, bo aktorzy mają kluski w gębach i również nie rozumieją, co grają?

Nie byłoby sensu porównywać ze sobą utworu Juliusza Słowackiego z utworem Bratnego i Passendorfera, gdyby nie to, że w drugim z wymienionych utworów tragiczna wojna została przemieniona w kiepski western, a z pierwszego, który padł ofiarą zespołu Teatru Polskiego uczyniono groteskową opowieść o bezsensownej walce fanatyków z idiotami.

"Ludzkość rzadko kiedy jest współczesna wobec swoich własnych problemów" - pisze Raymond Aron. Dlatego zapewne sztuka nie dorównuje nigdy bezpośredniemu doświadczeniu historycznemu pokolenia. Nie umiemy w godny sposób przedstawić tego, cośmy widzieli sami. Lecz nie umiemy także podjąć myśli tych, którzy byli od nas mądrzejsi. Może bogactwo biografii jest odwrotnie proporcjonalne do bogactwa myśli. Może to normalne, że - jest się bardziej doświadczonym niż mądrym? I na odwrót? Ale w takim razie pozbądźmy się przemądrzałości, z jaką wyrokujemy o "współczesności" lub "nie-współczesności" dawnej literatury, przestańmy z nią eksperymentować, lecz plackiem przed nią padnijmy, bo się okazuje wobec własnych problemów stokroć mądrzejsza, niż my jesteśmy wobec naszych.