Artykuły

Podczas przedstawień "Śpiewnika domowego" Stanisława Moniuszki, będących ostatnią realizacją Adama Hanuszkiewicza jako dyrektora Teatru Narodowego, część publiczności płakała ze wzruszenia. Pierwsza propozycja repertuarowa nowego kierownictwa sceny narodowej ma zupełnie inny charakter. "Zwolon" Cypriana Kamila Norwida nie wyciska łez; niektórych skłania natomiast do głębokiej zadumy i prowokuje do polemiki na temat stereotypów polskiego myślenia.

Norwid różnił się od naszych wieszczów w ocenach "sprawy polskiej", którą widział zawsze na tle ogólnoeuropejskim, światowym. Piętnował narodową megalomanię, wieczne rozdzieranie szat historii, niczym konserwatysta - acz trudno go za takiego uznać - sprzeciwiał się zrywom powstańczym i szaleń-czemu bohaterstwu, które prowadzą do "rzezi co pokolenie."

"Zwolon" to jeden z pierwszych a jednocześnie najmniej dotąd spopularyzowanych utworów dramatycznych Norwida, w którym artysta wyraża swoje antyspiskowe, antypowstańcze, ale zarazem i antydyktatorskie credo. Czyni to w sposób "eksperymentalny" (sam nazywa utwór "różnogłosową monologią"), momentami ironiczny, momentami "szopkarski", aluzyjny.

Nie mamy więc w przypadku "Zwolona" do czynienia z klasycznym przebiegiem romantycznego dramatu i charakterystycznym dlań rozwojem akcji, z typowymi monologami "wewnętrznymi" czy dialogami. "Zwolon" jest mozaiką scen i obrazów, w których postaci prezentują swoje "programy myś-lenia", "wizje" i postawy. Chociaż role są rozdane - od bohatera tytułowego poczynając poprzez urzędników, króla, przedstawicieli ludu na Dziecięciu kończąc - ważniejsze wydają się same kwestie, które wypowiadają, symbole, do których się odwołują.

Podobnie jak cała twórczość Norwida, również osobliwość i oryginalność "Zwolona" opiera się bowiem na stosowaniu zwięzłego, niekiedy udziwnionego, będącego wielką metaforą Słowa. Słowa, do którego zrozumienia i odczytania potrzebne bywa milczenie.

Krystyna Skuszanka w przedpremierowym wywiadzie dla "Teatru" stwierdziła, że klucz interpretacyjny do właściwego odczytania "Zwolona" jest wbrew pozorom łatwy do odnalezienia. Dla reżyserki - wedle jej słów - istotą dzieła jest ukazanie tragedii idei, która sama sobie zaprzecza po śmierci. Najdramatyczniejsza jest wszak klęska ponoszona zza grobu, a taką właśnie ponosi Zwolon i jego koncepcja wyzwolenia.

Otwarte pozostają pytania: dlaczego klęska? oraz: co i jak czynić, aby - pozostając w zgodzie zarówno z uczuciami jak i rozumem, nie narażając się na niepotrzebne ofiary - zagwarantować narodowi praw-dziwą wolność i sprawiedliwość? Ponieważ dramat Norwida nasuwa je nieodparcie przeto chyba z tej racji K. Skuszanka zdecydowała się wystawić "Zwolona" właśnie w aktualnej sytuacji. Czy wybór był trafny? Można o tym dyskutować. Utwór nie był dotychczas w całości prezentowany w żadnym teatrze: po raz pierwszy wystawił go zaledwie kilkanaście dni temu Teatr im. W. Bogusławskiego w Kaliszu.

W Teatrze Narodowym pomysł inscenizacyjny Skuszanki nabiera wyrazistości przede wszystkim dzięki udanej, tworzącej mroczny klimat "narodowego bólu" scenografii Krzysztofa Pankiewicza. Również poszczególne obrazy dramatu ogląda się w wyniku ruchliwości aktorów bez znużenia - ruch i "dzianie się" uczytelniają wypowiadane kwestie. Nie najlepiej została jednak w moim odczuciu zsynchronizowana oprawa muzyczna spektaklu odtwarzana z play-backu.

W sumie "Zwolon" okazałby się bardzo udanym, choć niełatwym przedstawieniem, gdyby cały zespół aktorski włożył maksimum wysiłku w wydobycie sensów norwidowskiego Słowa. Obsada ról nie zagwa-rantowała jednak równego poziomu "recytatyw". Mimo to zarówno Roman Budyta (Zwolon) jak i Ewa Krasnodębska (wstęp, Wdowa, słowa "z pamiętnika"), a chwilami Wojciech Siemion (Szołom) i Jan Tesarz (Król) potrafili skłonić widza do głębszego odbioru niełatwej intelektualno-artystycznej zawartości całego spektaklu.