Artykuły

W liście do W. D. Oboleńskiej, która zamierzała przerobić na sce­nę "Zbrodnię i karę", Dostojewski pisał: "Jeśli chodzi o pani zamierzenie (...) to naturalnie zgadzam się, bo zresztą przyjąłem jako zasadę nie przeszkadzać tego rodzaju próbom. Jednakże nie mogę nie zwrócić uwagi pani, że próby takie nigdy prawie się nie udawały".

Nie udawały się też i u nas po wojnie. Brak tu a i szkoda miejsca na przypominanie tych porażek i na wznawianie oraz uzasadnianie zastrzeżeń. Adaptacji bronią oczywiście sami adaptato­rzy, i to niemal wyłącznie, suge­rując, jakoby proza Dostojewskiego była szczególnie podatna na za­biegi adaptacyjne oraz wysuwając jako argument sceniczność dialogu prozy autora "Braci Karamazow" a zapominając o dominujących w tej prozie (nie tylko w sensie iloś­ciowym) partiach narracyjnych, które przepadają na scenie.

Tych kilka uwag dla przypomnienia - z okazji kolejnej adaptacji scenicz­nej Dostojewskiego - jego powieści "IDIOTA", dokonanej przez STANI­SŁAWA BREJDYGANTA, który rzecz również wyreżyserował dla TEATRU DRAMATYCZNEGO, kreując też czoło­wą postać księcia Myszkina*). Otóż trzeba od razu powiedzieć, że Stanisław Brejdygant odniósł w tym wypadku potrójny sukces - literacki, reżyserski i aktorski. Nie znaczy to wcale, że pokazał Dostojewskiego i pokazał "Idiotę". ALEKSANDER RO­GALSKI w swej książce "PROFILE i PRETEKSTY" opatruje szkic o Dosto­jewskim znamiennym tytułem "DOSTO­JEWSKI - HOMO RELIGIOSUS", stwierdzając słusznie, że "Wielkość Do­stojewskiego mieści się w kategoriach psychologiczno-religijnych". U Brejdyganta są niemal wyłącznie "kategorie psychologiczne". I adaptacji i przed­stawieniu zabrakło całego bogatego kontekstu filozoficzno-religijnego po­wieści oraz porządkującego całą twór­czość Dostojewskiego metafizycznego układu odniesienia dla wszelkich roz­grywających się spraw ludzkich. W jakiejś mierze to "drugie skrzydło", z którego zrezygnował Brejdygant, od­najdujemy w scenografii Zofii Wierchowicz, która chyba pełniej i trafniej odczytała Dostojewskiego, niż adaptator i reżyser. W księciu Myszkinie świetny biograf Dostojewskiego, Stanisław Mackiewicz, dopatruje się cech Chrystusa (w inten­cjach autora) oraz tych postulatywnych cech Dostojewskiego, które stanowiły dla pisarza przez całe życie niemożliwy do osiągnięcia i pełnego zrealizowania ideał ewangeliczny. Więc chociaż Do­stojewski również, i w "Idiocie" prze­ciwstawia Ewangelię katolicyzmowi, właśnie ta jego powieść oraz postać Myszkina są z ducha bardzo katolickie. Myszkin Brejdyganta cały jest prześwietlony ewangeliczną dobrocią łagodnością, wyrozumiałością, których źródłem jest miłość do stworzenia jako jeden z pochodnych elementów mi­łości do Stwórcy. Tą promieniejącą do­brocią i miłością Myszkin ujarzmia na­wet tak gwałtowną i pełną skłębio­nych namiętności i sprzeczności po­stać, jak jego "brat" Rogożyn, wy­posażony przez Zapasiewicza w całe bogactwo tej postaci z kart powieści. Najdelikatniejsze włókna ludzkiej psychiki, rozedrgane i pulsujące tra­gizmem życia, odnajdujemy też w po­staci Nastazji Filipowny, granej przez HALINĘ DOBROWOLSKĄ. Wiele z prawdy o ludziach, ich pogmatwanych, trudnych sprawach, krętych i mrocz­nych labiryntach ich wnętrza, ukazali również wykonawcy pozostałych ról.

Przedstawienie, które trwa trzy godziny, nie wywołując mimo to znużenia (i to bez żadnych "rozświetleń", z jedną tylko przerwą), kończy się tak jak, kończy się powieść: Myszkin i Ro­gożyn siedzą, skuci na zawsze tru­pem umiłowanej przez nich Nastazji (podobnie kończy Dostojewski swe opowiadanie "Łagodna dziew­czyna"), zamordowanej przez Rogo­żyna; padają ze sceny, jak i z po­wieści, ostatnie słowa - pytania: "Dlaczego ludzie się tak męczą?... Dlaczego tyle nieszczęścia?... Dla­czego nie mogą być szczęśliwi?.. Dlaczego?... Dlaczego... Dlaczego...". To "dlaczego" wielkiego pisarza filozofa i moralisty, które jest nie tylko tragicznym krzykiem na pu­styni ludzkiej wszystkich jego bo­haterów ale też budzicielem ich su­mień, zmuszając widza do szukania na nie ciągle nowych odpowiedzi.