Artykuły

"To,co dotyczy wszystkich ludzi,może być rozwiązane tylko przez wszystkich ludzi". F. Dürrematt "Fizycy"

...dokładnie sprawdziłem uprzednio,jakie jest postępowanie w wypadku, gdy w zakładzie dla chorych umysłowo dochodzi do morderstwa. Traktowane jest to zawsze z punktu widzenia prawa w Szwajcarii jako nieszczęśliwy wypadek i załatwiane zostaje na drodze czysto administracyjnej. Policja przychodzi jedynie po to, by stwierdzić dany fakt, zrobić zdjęcie i od­transportować zwłoki".

- tak mówił F. Dürrenmatt w czasie rozmowy z zespołem Teatru Dramatycznego, przygotowującym polską prapremierę "Fizyków". W sztuce Dürrenmatta - rzecz dzie­je się w ekskluzywnej klinice dla umysłowo chorych - mają miejsce trzy morderstwa. O jednym z nich się mówi - dwa odbywają się na sce­nie. W każdym przypadku ofiarą zbrodni jest pielęgniarka, a sprawcą morderstwa - pacjent fizyk.

Fizycy - pensjonariusze kliniki - faktycznie nie są chorzy umysłowo. Jeden z nich, wybitny uczony, dokonawszy odkryć - otwierających przed ludzkością nowe światy, mogących jed­nak zarazem ułatwić zniszczenie świata - pragnie uciec przed tą straszliwą perspektywą. Zakłada, że nie po­winno nikomu zależeć na płodach myśli pensjonariusza domu obłąkanych, że miejsce pobytu autora zdyskredytu­je wyniki jego pracy. Nie docenia kon­sekwencji, uporu i braku uprzedzeń menagerów wielkiego świata. W ślad za profesorem Moeblusem - któremu król Salomon daje pretekst do schro­nienia się przed złym światem - w klinice pojawiają się dwaj inni obłą­kani fizycy. Jeden mieni się Newto­nem, drugi Einsteinem, obaj są zdro­wi, obaj zostali skierowani do klini­ki przez władze wywiadu po to, by zawładnęli odkryciami Moebiusa. Nie wiedzą wzajemnie o swych misjach. Chcą dobić się powodzenia, muszą do­wieść swej nienormalności. Kiedy Newton zdecydował się udusić pie­lęgniarkę, by potwierdzić tytuł do przebywania w zakładzie - Einstein czyni to za nim. Sprawcą trzeciego morderstwa jest profesor Moebius - odbiera życia zakochanej w nim i kochanej przez niego pielęgniarce, gdyż Monika czuje, że to jest wielki wspaniały człowiek, uważa, że dokonał on wielkiego odkrycia i chce walczyć o niego i jego odkrycie. Moebius - przekonany o tym, że to co robi jest niesłychanie niebezpieczne dla ludz­kości - składa w ofierze jedno życie, aby ratować życie milionów. Rozwój sytuacji sprawia, że fizycy demaskują się wzajemnie. Choć jed­nak znajdują zgodnie wyjście z beznadziejnej sytuacji, postanawiając po­zostać dobrowolnie w zakładzie dla umysłowo chorych - zostają pozba­wieni obiektu swych zabiegów i mo­toru swych działań: odkryć profesora Moebiusa. Warsztat dramaturgiczny Dürrematta i najwyższa klasa aktorstwa uczestników warszawskiej prapremiery - stwarzają możliwość rozważenia problemu moralnej odpowiedzialności uczonych nie jako kategorii dalekiej i odległej, lecz jako problemu niemal osobistego dla każdego z widzów. W kontekście wydarzeń, dziejących się na deskach scenicznych, zasadnicze tezy polityczne przejawiają jakieś inne oblicze; tak się dzieje z konkluzją uczo­nych:"musimy uprawiać politykę, bo tak czy tak, jeżeli my tego nie zro­bimy, to i tak ktoś to zrobi".

Pesymistyczny wydźwięk utworu Dürrematta znajduje w niemałej mierze uzasadnienie w rozwoju wy­darzeń na świecie. Chociaż uczeni ca­łego świata zaczynają coraz lepiej rozumieć swą rolę i miejsce w świecie współczesnym, choć niemałe sukcesy odnosi ruch uczonych na rzecz odwró­cenia niebezpieczeństwa atomowego, zwany ruchem Pugwash - to jednak niebezpieczeństwo jest groźne i nieste­ty realne. Pobyt w domu wariatów zwalnia od odpowiedzialności za zbrodnię na jed­nostce,za dokonanie morderstwa. Zbrodnie przeciw narodom, przeciw ludzkości pozostają zbyt często bez­karne... Ba, zbyt często zbrodnia do­konywana na narodach, na ludzkości nie nosi swego imienia...