Artykuły

Każdy, kto czytał utwory Hrabala, potrafi zapewne wyobrazić sobie, że trzeba mieć nie lada pomysł, aby hrabalowską wizję świata przetransponować na język teatru. To trudne zadanie kusi wielu twórców.

Dobrze zainscenizować prozę Bohumila Hrabala zna­czy znaleźć do niej klucz. Hrabal świetnie posługiwał się groteską. Mistrz nastroju potrafił nasycić swoją twórczość mnogością detali, "smaczków", które budowały charakterystyczną dla niego, tragikomiczną atmosferę. Śmierć, wojna, miłość odarte z patosu stają się bliskie i ludzkie. Hrabalowscy bohaterowie przywiązują dużą wagę do otaczającego ich świata materii. Ubrania, miejsca, fizjo­nomie postaci znajdują odzwierciedlenie w szczegółowych opisach. Ostatnia fala zainteresowania artystów teatru do­robkiem Hrabala rozpoczęła się 4 lata temu monodramem Agnieszki Warchulskiej "Vita nuova" w warszawskim Teatrze Ateneum. O hrabalowskich przedstawieniach napływają wieści z Krakowa i Białegostoku, powstało kilka spektakli w stolicy, jeden w Teatrze Telewizji. Wszystkie spotykają się z dużym zainteresowaniem. W polskich teatrach panuje moda na Hrabala. Każde przedstawienie otwiera inne spojrzenie na hrabalowską rzeczywistość.

Agnieszka Glińska reżyserka przedstawienia "Bambini di Praga", hitu Teatru Współczesnego z Warszawy, postanowiła dosłownie dotknąć świata opisywanego przez czeskiego pi­sarza i przed premierą zabrała ekipę realizującą spektakl na wycieczkę do stolicy Czech. Włóczęga po uliczkach, zapo­mnianych barach, podglądanie piwnych rytuałów, brzmie­nie czeskiego języka miały zainspirować aktorów. Powstało przedstawienie pełne smakowitych ról, w którym duże zna­czenie ma muzyka skomponowana przez Olenę Leonenko. Glińska postawiła na jak najwierniejsze oddanie atmosfery opowiadań Hrabala, nastroju, który sprawia, że czyta się je z tak dużą przyjemnością.

Analogiczną metodę zastosowała Izabella Cywińska w spektaklu Teatru Telewizji "Bar Świat" próbując rozgryźć opowiadania Hrabala poprzez rekwizyt, kostium, budowę autentycznej scenerii, w baraku na, nomen omen, warszawskiej Pradze. Na plan sprowadzono autentyczną cygańską kapelę. Wysuwające się na pierwszy plan drobne przyzwy­czajenia, słabostki bohaterów, materia, drobiazg, szczegół pozwalają oswoić wielkie życiowe zawieruchy, miłość, śmierć młodej dziewczyny. "Hrabal nie ucieka od rzeczywistości, ale potrafi patrzeć na nią z uśmiechem" - tłumaczyła swoje de­cyzje reżyserskie Cywińska. Joanna Bogacka, Monika Kwiat­kowska, Cezary Kosiński, Jan Kociniak, Leon Charewicz, Ja­nusz Michałowski, Wojciech Siemion - dobry zespół aktorski, a wszystkie postacie równorzędne bez dominujących protagonistów. Po prostu jednolity świat, wizja Hrabala przetwo­rzona przez Cywińską.

Teatr posługuje się skrótem, literatura opisem. Treść rozdziału książki może być na scenie zamknięta w jednym trafnym geście. Wie o tym bardzo dobrze Marek Ciunel, absolwent reżyserii lalkowej, który z białostockim Teatrem Bez Ziemi przygotował spektakl "Sprzedam dom, w któ­rym już nie chcę mieszkać". Okazuje się, że gawędziarską prozę Hrabala można "opowiadać" kilkadziesiąt minut bez słów. Odrealniony ruch, muzyka Prokofiewa, Szostakiewicza, elementy teatru cieni, barowa szopa scenografii doskonale odpowiadają surrealistycznej narracji i dowci­powi Hrabala. Plastyczni aktorzy-lalkarze świetnie radzą sobie z zadaniami rodem z teatru pantomimy. Przykładem przedziwny wyścig pływacki rozgrywający się przed no­sem widzów na suchym proscenium, w rytm patetycznych dźwięków orkiestry symfonicznej. Tekst wkracza dopiero w drugiej części spektaklu.

Mit pisarza zakazanego, zmaga­jącego się z wrogą mu władzą stano­wił dla Piotra Cieślaka podstawę dla odczytania powieści "Obsługiwałem angielskiego króla". Trudno nie utoż­samiać głównego bohatera spektaklu, Jana Dziecie z Hrabalem. Jan, grany w warszawskim Teatrze Dramatycznym przez trzech aktorów: Krzysztofa Ogłozę, Waldemara Barwińskiego i Adama Ferency przechodzi drogę od chłopca na posyłki, przez uhonoro­wanego kelnera, do milionera, aby na końcu stoczyć się na dno. Inaczej niż w powieści, gdzie główny bohater od­zyskuje sens życia zajmując się wyszuki­waniem rzadkiego drewna, które służy do wyrobu skrzypiec, w przedstawieniu Piotra Cieślaka Jan ląduje w szpitalu. Karmi gołębie... Uzasadnieniem dla autobiograficznego spojrzenia na powieść Hrabala jest fakt, że losy Jana determinuje historia i jego decyzje z nią związane.

Teatr Dramatyczny pokazuje swój spektakl na dużej sce­nie z rozbudowaną scenografią: Teatr Studio uczcił jubileusz 50-lecia pracy twórczej Stanisława Brudnego przedstawie­niem kameralnym. W kącie pomieszczenia zwały poturbo­wanej makulatury, metalowa prasa, na środku stół, półmrok. W "Zbyt głośnej samotności" reżyser, Tomasz Man skupił się na pokazaniu losu bohatera poprzez jego monologi i dia­logi z przewijającymi się przez piwniczną izdebkę postacia­mi. Konkurencja zamontowała nowoczesną, wydajną prasę, Stary Hanta, po 35 latach walcowana papieru i pochłaniania ocalałych z pogromu książek straci pracę. Realistyczną treść przedstawienia, która daje jubilatowi możliwość wirtuozerskiej gry, przełamują metaforyczne sceny upiorów zjawiających się w samotności Hanty. Piękna Cyganka pusz­cza wyimaginowane latawce. Naciąga poniewierający się w składziku Hanty sznurek pakowy. W finałowej scenie opa­kuje przestrzeń wokół głównego bohatera, tak jak on tysiące razy robił ze sprasowaną makulaturą.

A zatem co pomaga znaleźć klucz do prozy Hra­bala? Szukanie realistycznego detalu, smaku, zapachu, bliskości, biograficznych uzasadnień, czy odrealnienie i sur­realizm? Najtrudniejszym wydaje mi się balansowanie między groteską a tragizmem, wyważenie odpowiednich proporcji obu składników. Żeby nie było ani zbyt beztrosko, rodzajo­wo, trywialnie ani zbyt serio i smętnie. Czekam na kolejne dokonania śmiałków, którzy zapragną zmierzyć się z dorob­kiem czeskiego pisarza. Niesceniczna literatura zadziwiająco dobrze sprawdza się w teatrze.

Ciekawostka: W kwietniu spektakle "Obsługiwałem angielskiego króla" w Teatrze Dramatycznym w Warszawie będą dodatkowo opatrzone napisami w języku angielskim.