Artykuły

Teatry katowickie, sosnowiecki, zabrzański i tyski. W październikowym numerze "Teatru" ciąg dalszy prezentacji scen śląskich wg Michała Centkowskiego.

Od dłuższego już czasu w Polsce funkcjonują dwa obiegi teatralne - a zarazem dwa obiegi informacyjne, o czym świadczą programy ważnych festiwali i recenzje w prasie codziennej. W ciągu całego roku na festiwalach pojawiają się tytuły tych samych spektakli i nazwiska tych samych autorów czy reżyserów. Służy to być może promocji dzieł najbardziej wartościowych, z pewnością jednak zniekształca obraz teatru w Polsce. Podobnie uwaga mediów koncentruje się na kilku dużych i mniejszych ośrodkach, tymczasem wiele z ponad stu dwudziestu scen polskich pozostaje w cieniu, a realizowane tam przedstawienia mają wyłącznie lokalny odbiór. Na co dzień sceny te żyją własnym życiem, które dla ogólnopolskiego odbiorcy wiadomości teatralnych pozostaje nieznane. Z zapomnienia wyrywają je tylko skandale bądź kontrowersyjne zmiany dyrektorów.

Z tego względu postanowiliśmy przygotować Mapę teatru publicznego. Publikowana w odcinkach, pozwoli Państwu poznać kulisy krajowych scen i objąć jednym spojrzeniem całe polskie życie teatralne.

Naszych korespondentów prosiliśmy o naszkicowanie krótkiego portretu teatru, zawierającego charakterystykę działalności artystycznej oraz dyrekcji (sposób jej powołania), relacji z publicznością i władzami.

Czas publikowania Mapy będzie rozpięty między dwiema ważnymi rocznicami: 25-leciem wyborów czerwcowych i 250-leciem teatru publicznego. Ale ważna jest codzienność gospodarstwa teatru polskiego. W tym miesiącu kontynuujemy prezentację scen śląskich.

***

Mapa teatru publicznego (4)

Katowice: Śląski Teatr Lalki i Aktora "Ateneum"

Istniejący od 1954 roku Śląski Teatr Lalki i Aktora "Ateneum" jest jednym z najstarszych zespołów lalkowych w Polsce. Usytuowany w zabytkowej kamienicy w centrum Katowic teatr ten jest miejską instytucją kultury. Produkcje "Ateneum", skierowane głównie do najmłodszych widzów, łączą techniki teatru lalek ze sceną żywego planu.

Prócz klasycznych baśni w repertuarze teatru znajdują się także inscenizacje tekstów współczesnych. W roku 2013 w "Ateneum" wystawiono między innymi "Najmniejszy bal świata" Maliny Prześlugi, który znalazł się w rankingu miesięcznika "Teatr" wśród najbardziej interesujących spektakli teatru lalkowego.

Równocześnie Teatr "Ateneum" rozwija nurt inscenizacji przeznaczonych dla widzów dorosłych - do tej pory zrealizowano między innymi przedstawienia oparte na tekstach Kafki i Mickiewicza. Z teatrem przez lata współpracowali ważni artyści, jak Jan Dorman, Gustaw Morcinek, Teofil Ociepka, Jerzy Zitzman. Ważnym aspektem działalności teatru pozostaje współpraca z ważnymi twórcami z regionu, w tym przede wszystkim z plastykami, oraz dbałość o wysoką jakość artystyczną inscenizacji - zwłaszcza wizję plastyczną oraz warstwę muzyczną. Od kilku lat "Ateneum" współpracuje z artystami z Czech, m.in. z Evą Farkašovą czy Karelem Brožkiem (który w latach 2007-2012 był zastępcą dyrektora ds. artystycznych).

Od 2002 roku Śląski Teatr Lalki i Aktora organizuje Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek "Katowice - Dzieciom". W marcu 2007 roku działalność zainaugurowała druga, kameralna scena teatru, stanowiąca jednocześnie galerię sztuki.

Spektakle Teatru "Ateneum" prezentowano na kilku scenach w kraju oraz za granicą (m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Austrii).

Rokrocznie "Ateneum" angażuje się w szereg akcji skierowanych do najmłodszych - jak choćby "Lato w teatrze", "Lato w mieście", od kilku lat systematycznie w ofercie teatru pojawiają się spektakle z audiodeskrypcją skierowane do widzów niewidomych i niedowidzących. Spektakle teatru spotykają się zwykle z przychylną oceną krytyki lokalnej, zdobywając m.in. nagrody Złotej Maski.

W 2007 roku prezydent Miasta Katowice Piotr Uszok powołał na stanowisko dyrektora teatru z pominięciem procedury konkursowej Krystynę Kajdan. W roku 2012 również poza konkursem przedłużono umowę z dotychczasową dyrektorką na kolejne trzy lata - do 31 sierpnia 2015.

Teatr "Ateneum", mimo dodatkowych środków przeznaczonych na inwestycję, od lat zmaga się z niedofinansowaniem.

Najlepsi aktorzy: Aleksandra Zawalska, Piotr Gabriel.

Najważniejsi twórcy: Marcin Jarnuszkiewicz, Eva Farkašová.

***

Katowice: Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego

Rok 2013 był dla Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego, największej sceny województwa śląskiego, rokiem przełomu. Po kilku dziesięcioleciach zakończyła się epoka rządów dyrektor naczelnej Krystyny Szaraniec, której z pomocą drugorzędnych dyrektorów artystycznych, przy życzliwej pobłażliwości mediów lokalnych - udało się zbudować teatr do bólu mieszczański. Repertuar obejmował, poza komediami i farsami, także częstokroć kosztowne, a niezbyt udane artystycznie, szkolne odczytania klasyki (na przykład "Hamlet" w reż. Attili Keresztesa).

Przez lata w Teatrze Śląskim nie pojawiali się twórcy wyznaczający horyzonty artystycznych poszukiwań w polskim teatrze. Brakowało także interesujących debiutów. Reżyserzy, którzy często na początku artystycznej drogi prezentowali swoje spektakle na deskach Teatru Śląskiego w ramach festiwalu "Interpretacje", rzadko wracali do Katowic w roli realizatorów. Dlatego etatowym reżyserem teatru jest Grzegorz Kempinsky.

Areną bardziej ambitnych realizacji stała się scena kameralna, gdzie wystawiono m.in. głośną "Barbarę Radziwiłłównę z Jaworzna-Szczakowej" według prozy Witkowskiego.

W roku 2013 premierę miał głośny, nagrodzony w Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, spektakl "Piąta strona świata" według powieści Kazimierza Kutza. Wyreżyserowany przez ówczesnego dyrektora Teatru Polskiego w Bielsku-Białej Roberta Talarczyka, spektakl stał się pierwszym od dawna artystycznym sukcesem teatru.

W związku z końcem kadencji Szaraniec władze województwa (PO) zdecydowały się na konkurs. Wygrał go namaszczony przez ustępującą panią dyrektor Robert Talarczyk, który zapowiedział artystyczną reformę i konkurowanie ze scenami Poznania, Łodzi i Wybrzeża. Przede wszystkim poprzez pozyskanie dla teatru najważniejszych polskich reżyserów.

Niestety swoją kadencję zainaugurował Talarczyk niezbyt udanie, wyraźnie pozbawionym myśli interpretacyjnej "Lotem nad kukułczym gniazdem" we własnej reżyserii. Również mocno promowana praca reżyserska znanego aktora Arkadiusza Jakubika - "Skazany na bluesa" - okazała się być pozbawionym teatralnych ambicji koncertem z serią ładnych obrazków w tle. Przyjętym chłodno przez ogólnopolską krytykę, która wróciła do uważnego obserwowania Śląskiego po sukcesie "Piątej strony świata".

Nadal czekamy więc na zmianę oblicza Teatru Śląskiego oraz odzyskanie go dla widzów poszukujących ambitnego, współcześnie realizowanego teatru. Oby nie zabrakło kreatywności oraz determinacji, zwłaszcza że prócz spraw artystycznych wyzwaniem, dla nowego dyrektora, będzie także reforma organizacyjna. Przede wszystkim odchudzenie bizantyńskiej administracji, niezbędne zwłaszcza wobec kurczącej się dotacji. W 2013 roku władze województwa zmniejszyły ją o 15 procent.

Najważniejsi twórcy: Jarosław Tumidajski, Gabriel Gietzky.

Najlepsi aktorzy: Barbara Lubos-Święs, Anna Kadulska, Bernard Krawczyk, Bartłomiej Błaszczyński, Artur Święs.

***

Sosnowiec: Teatr Zagłębia

W 2011 roku w drodze konkursu fotel dyrektora naczelnego Teatru Zagłębia w Sosnowcu, na trzyletnią kadencję, objął aktor Zbigniew Leraczyk, który artystyczny ster powierzył Dorocie Ignatjew, aktorce i reżyserce. Pierwszą premierą, za którą odpowiedzialność wzięły nowe władze sosnowieckiej sceny, było "Między nami dobrze jest" Doroty Masłowskiej w reżyserii Piotra Ratajczaka.

To był początek głębokich zmian. Zaprowadziły one niewielki - jedna scena, niewiele ponad 300 miejsc - i nieco zapomniany teatr, w którym tworzyli głównie lokalni specjaliści od fars i szkolnych lektur, na najważniejsze polskie festiwale teatralne.

Chociaż oferta programowa była eklektyczna: spektakle dla dzieci, rozrywka, to w ciągu dwóch zaledwie sezonów udało się nowej dyrekcji skonstruować nowy, autorski repertuar. W Zagłębiu zaczęli reżyserować wyraziści twórcy. Zdecydowanie postawiono na współczesną dramaturgię. Po Masłowskiej przyszedł czas na Walczaka, Levina i Malinę Prześlugę.

Niewątpliwie największy dotychczasowy sukces stanowi "Korzeniec" według Zbigniewa Białasa w reżyserii Remigiusza Brzyka. Grand Prix Wałbrzyskich Fanaberii i nagrody na Międzynarodowym Festiwalu Boska Komedia nie tylko uczyniły z sosnowieckiego teatru najlepszą scenę w regionie, lecz także włączyły go w główny nurt życia teatralnego. Kolejne premiery Teatru Zagłębia stały się wydarzeniami przyciągającymi ogólnopolskie media.

"Korzeniec" jest spektaklem ważnym również dlatego, że zadebiutowała w nim świeżo upieczona absolwentka wrocławskiej PWST Edyta Ostojak, której rola Ester Pławner przyniosła szereg nagród, m.in. za najlepszą żeńską rolę drugoplanową na Boskiej Komedii. O finałowym monologu dziewczyny sprzedanej do burdelu w południowej Ameryce mówi się słusznie, że jest on jednym z najlepszych monologów kobiecych w polskim teatrze ostatnich lat.

W ostatnich sezonach kreacje na deskach sosnowieckiej sceny tworzyli Małgorzata Sadowska i Wojciech Leśniak. Nieźle radzi sobie także na scenie duet dyrektorski. W pamięć zapada zwłaszcza rola Ignatjew w "Bobiczku".

Po sukcesie Brzyka swoje spektakle realizowali w Sosnowcu m.in. Igor Gorzkowski i Łukasz Kos.

I choć zdarzały się także spektakle nieudane - jak choćby zrealizowany jako spektakl dyplomowy przez Krzysztofa Popiołka, studenta reżyserii krakowskiej PWST, "Sen nocy letniej", czy prezentowany jako spektakl sylwestrowy musical o Eugeniuszu Bodo w reżyserii Rafała Sisickiego - to trzeba przyznać, że dbałość o jakość artystyczną spektakli oraz konsekwentne próby mówienia o świecie z pomocą współczesnych autorów stają się powoli znakami firmowymi Teatru Zagłębia. O czym najlepiej świadczy niedawny sukces spektaklu dla dzieci - "Najmniejszy bal świata" Prześlugi w reżyserii Anety Głuch-Klucznik znalazł się w finale Ogólnopolskiego Konkursu na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej.

Ostatnie sukcesy dają dyrektorskiemu duetowi mocną kartę przetargową w rozmowach z władzą lokalną, która na początku roku 2014 zdecydowała się przedłużyć mu kontrakt z pominięciem procedury konkursowej.

Najważniejsi twórcy: Piotr Ratajczak, Remigiusz Brzyk, Igor Gorzkowski, Łukasz Kos.

Najlepsi aktorzy: Edyta Ostojak, Michał Bałaga, Małgorzata Sadowska, Wojciech Leśniak, Grzegorz Kwas.

***

Tychy: Teatr Mały

Założony w roku 1965 roku Teatr Mały początkowo pełnił funkcję domu kultury przy Kopalni Węgla Kamiennego "Ziemowit" oraz Fabryce Samochodów Małolitrażowych. Od roku 2000 teatr jest samorządową instytucją kultury. Przez te lata Teatr Mały pełnił rolę sceny impresaryjnej, która, prócz spektakli teatralnych, oferuje mieszkańcom szeroką ofertę kulturalną (koncerty, wernisaże, spotkania poetyckie).

W Tychach prezentowano m.in. spektakle Teatru Polskiego z Bydgoszczy, Teatru Dramatycznego z Wałbrzycha czy Teatru Polskiego z Wrocławia. Teatr prowadzi także działalność wydawniczą - wydaje m.in. "Tyski Magazyn Kulturalny".

Przy Teatrze Małym działa szereg niezależnych scen. W 2013 roku zainaugurowały swą działalność m.in. Teatr Tychy oraz Studio Młodych Tychy.

Teatr Mały jest organizatorem kilku konkursów i festiwali. Do najważniejszych należą Ogólnopolski Konkurs na Tomik Wierszy "Tyska Zima Poetycka" oraz organizowane od 1973 roku Tyskie Spotkania Teatralne. Festiwal, początkowo stanowiący konkurs dedykowany wyłącznie teatrom i grupom offowym, od roku 2014 otwarty jest także dla teatrów profesjonalnych.

Od 2010 roku teatr organizuje ogólnopolski przegląd przedstawień "Teatr Konesera", w ramach którego przez cały sezon artystyczny, raz w miesiącu, prezentuje wybrane spektakle uznanych twórców z najważniejszych krajowych scen.

W styczniu 2013 roku w wyniku konkursu funkcję dyrektora Teatru Małego objął na trzy lata Andrzej Maria Marczewski.

Najważniejsi twórcy: Andrzej Maria Marczewski, Jadwiga Andrzejewska.

***

Zabrze: Teatr Nowy

Teatr Nowy pozostaje najważniejszą instytucją kultury w Zabrzu, niestety od wielu lat nie pełni już roli wizytówki kulturalnej miasta.

Repertuar jest złożony w większości z fars i komedii, realizowanych głównie przez "drugi garnitur" lokalnych reżyserów. Uzupełniają go szkolne, bardzo konwencjonalne odczytania lekturowych klasyków, serwowane przed południem. Nie jest to oferta zdolna przyciągnąć widzów ze śląskiej aglomeracji, nie wspominając o publiczności ogólnopolskiej.

Zachowawczość, rezygnacja z funkcji kulturotwórczych na rzecz rozrywki, nieumiejętność pozyskiwania nowej publiczności, uboga oferta działań edukacyjnych - wszystko to obnaża fundamentalny problem, jakim jest brak refleksji nad kształtem i rolą Teatru Nowego.

W roku 2007 poza konkursem, decyzją prezydent Małgorzaty Mańki-Szulik, fotel dyrektora naczelnego objął Jerzy Makselon. Jego pięcioletnia pozbawiona sukcesów kadencja zakończyła się w 2012 roku medialnym skandalem związanym z próbą cenzurowania spektaklu "Nieskończona historia" Pałygi oraz listem otwartym mieszkańców Zabrza wyrażającym niezadowolenie z oferty zabrzańskiej sceny, jak również kwalifikacji jej dyrektorów. (Od 2010 roku funkcję zastępcy ds. programowych pełni aktor, a wcześniej radny opozycyjnego PIS-u Zbigniew Stryj, który po otrzymaniu nominacji zawiesił polityczną karierę).

Mimo fatalnej kondycji teatru, skandalu wokół spektaklu Kijak oraz dwóch negatywnych opinii związków działających przy teatrze, z końcem roku 2012 prezydent Mańka-Szulik (klub radnych Skuteczni dla Zabrza) z pominięciem procedury konkursowej przedłużyła Makselonowi kontrakt dyrektorski na kolejne trzy lata.

Teatr Nowy od 2001 roku organizuje Festiwal Dramaturgii Współczesnej "Rzeczywistość przedstawiona". Od dawna pozostaje on jedyną bodaj okazją do zaprezentowania zabrzańskich produkcji na tle najważniejszych krajowych realizacji. Festiwal jest także istotnym czynnikiem PR-owym, budującym relacje dyrekcji z władzami lokalnymi, zawsze chętnie uczestniczącymi w tego typu imprezach.

Nawet jednak "festiwalowe produkcje" teatru w zestawieniu ze spektaklami konkursowymi wypadają raczej blado i poza zabrzańskim festiwalem spektakularnych sukcesów raczej nie odnoszą. Wynika to zapewne z faktu, że wśród realizatorów, których udaje się teatrowi pozyskać, wciąż trudno odnaleźć tych najważniejszych twórców, nadających ton polskiemu życiu teatralnemu.

Szkoda, bo jak pokazują nieliczne spektakle - na przykład "Nieskończona historia" Uli Kijak - zabrzański zespół, choć nawykły do niezbyt wyszukanego repertuaru, w zetknięciu z dobrym reżyserem, z innym rodzajem teatru, ma publiczności wiele do zaoferowania.

Najważniejsi twórcy: Ula Kijak, Karolina Maciejaszek, Ireneusz Janiszewski, Katarzyna Deszcz.

Najlepsi aktorzy: Danuta Lewandowska, Anna Konieczna, Jarosław Karpuk.

cdn.

Na zdjęciu: "Korzeniec", reż. Remigiusz Brzyk, Teatr Zagłębia, Sosnowiec