Artykuły

"jak za przymgloną, przydymioną szybą"

Kiedy ponad trzy lata temu Krystian Lupa wystawił drugą część "Lunatyków" Hermanna Brocha, pisano, że reżyser się zmienił. Ze zmienił się jego sposób postrze­gania rzeczywistości. Wcześniejsze przedstawienia przynosiły ponurą, przygnębiającą wizję świata, zapeł­nionego neurotykami, szaleńcami czy "półgeniuszami" bezskutecznie zmagającymi się z uczuciem niespełnie­nia. Zdawało się, że spektakle Lupy rozgrywają się w równoległej rzeczywistości, gdy tymczasem płynący obok, tak zwany normalny świat był niedostępny dla je­go bohaterów. Tymczasem w "Eschu, czyli anarchii" Lupa przedstawił świat zwyczajny, przeciętny, żeby nie powiedzieć najbanalniejszy z możliwych. A co za tym idzie, pokazał życie "mało znaczących" ludzi ze wszy­stkimi ich słabościami. Nie był to obraz optymistyczny, jednak dużo bardziej niejednoznaczny, a więc jaśniej­szy niż w poprzednich spektaklach. Również dzięki uruchomionemu tym razem żywiołowi komicznemu, który stanowił świetne dopełnienie dla "ciemnej stro­ny" rzeczywistości. Z kolei oglądając trzecią część "Lu­natyków" nie sposób oprzeć się wrażeniu, że Lupa wrócił do wcześniejszych fascynacji. Pokazał świat pogrążony w przeróżnych odcieniach szarości, jak z czarno-białej fotografii, którego - by tak rzec - nie imają się kolory, świat "zrobaczywiały i całkiem martwy w niezłomnym milczeniu". Nawet kiedy bohaterowie wyruszają za miasto, trudno zgadnąć, że obcują z naturą. Broch pi­sze, że "drzewa na ulicach więdły już na wiosnę, wyglą­dały jak dzieci o twarzach starców", co wzmacnia tylko odmalowany przez niego obraz "wydrążonego" świata. Nie ulega wątpliwości, że Lupa idzie tropem autora - "Huguenau, czyli rzeczowość" prowokuje taką wizję rze­czywistości. Esch to zapowiedź bliskiej katastrofy. W ostatniej części ta przepowiednia się wypełnia, bohate­rowie stają w obliczu wojny będącej realnością.

"rozszczepienie naszej duszy"

W "Huguenau" Broch prowadzi równolegle kilka wątków, które przeplatają się, a czasem spotykają ze sobą. Należą do nich historia Marii - dziewczyny z Armii Zbawienia, dalsze losy Augusta Escha - bohatera drugiej części po­wieści, w których powraca Joachim von Pasenov - główna postać pierwszej części, i pojawia się właściwy protagoni­sta zdarzeń Wilhelm Huguenau; ponadto znajdujemy tu także historię murarza Ludwika Godickego, Hanny Wen­dling i porucznika Otto Jaretzkiego. Ważnym elementem są również pojawiające się co jakiś czas fragmenty esei­styczne, zatytułowane "Rozpad wartości", będące wykła­dem poglądów filozoficznych Brocha, których ilustracją stają się wątki fabularne. Co więcej, w Huguenau autor ucieka się do różnych form literackich. Występują tu ustę­py pisane prozą, wierszem lub ujęte w dramat. To rozbi­cie powieści odbywające się na różnych poziomach obra­zuje rozchwianie świata, a co za tym idzie, rozpad jedno­stki pod koniec I wojny światowej.

"nad światem rozpościerała się sieć zła"

Bohaterowie Brocha - Esch, Pasenov, Godicke, Maria, Hanna Wendling czy Jaretzki widzą z całą ostrością, że świat został oplątany "siecią zła", że stało się ono rzeczy­wiste i wszechobecne. Uosobieniem zła realnego jest właśnie Huguenau - "człowiek zrodzony z tego, co nad­chodzi". I choć Pasenov w jakimś momencie po cichu nazywa go diabłem, w powieści nie ma on aż tak wyraź­nych cech. Inaczej jest u Lupy. Huguenau, bardzo do­brze grany przez Romana Gancarczyka, nosi w sobie piętno szatańskie. Kiedy sam w swoim pokoju wierci się na łóżku, to są w nim pokłady negatywnej energii, która go rozsadza. Z pozoru wydaje się, że Huguenau to - po­wołując się na tytuł powieści Sołoguba - "mały bies", bo i zło spsiało w tych czasach. Niezwykle cieszy się, na przykład, kiedy może innym pokrzyżować plany i sku­sić do złego. Nie odmówi sobie żadnej okazji, żeby doku­czyć Eschowi. Jednak z czasem jego czyny coraz bar­dziej przejmują grozą i widać, że mamy do czynienia z osobnikiem wyjątkowo niebezpiecznym. "Wszystko i wszystkich traktuje instrumentalnie." Prymitywne, zwierzęce instynkty idą u niego w parze ze sprytem. Dlatego zawsze osiąga cel. Kiedy inni snują wizje apoka­liptyczne, Huguenau czerpie z tego profity, wykorzystu­jąc zamieszanie wojenne, żeby się dorobić. Broch pisze o swoim bohaterze, że to człowiek działający pragma­tycznie. "Pragmatycznie podzielił swój dzień, pragma­tycznie prowadzi interesy, pragmatycznie układa i za­wiera umowy. Wszystko to opiera się na logice, która jest całkowicie wolna od ornamentów (...) A przecież z tą wolnością do ornamentów wiąże się nicość, wiąże się śmierć, kryje się za nią monstrum umierania, w którym czas ulega rozpadowi." Dlatego sprzeciw wobec Hugue­naua, który odczuwa zarówno Esch jak i Pasenov, ma głębszy wymiar, wyraża niezgodę na nędzę i niedosko­nałość tego świata. Co więcej, bezdzietny Esch, stale mamroczący, że "przyjdzie Syn i zbuduje dom", dla żar­tu chce adoptować Huguenaua. Ta decyzja ma wymiar symboliczny. Esch czeka przecież na zbawiciela, pod którego niepostrzeżenie podszywa się antychryst. Z pewnością Huguenau nie ma cech Mariusza Ratti - boha­tera powieści Brocha "Kusiciel", ale przeciera mu szlaki. Ratti to "szarlatan polityczny", porównywany z Hitlerem czy Mussolinim, choć niektórzy uważają, że taka inter­pretacja to zbytnie uproszczenie.

"lunatyczna pewność"

Postaci tej części zostają umieszczone przez autora w sytuacji granicznej. Wiedzą, że ich epoka jest bez re­szty związana z umieraniem i piekłem". Czekają więc na zbawiciela, który uwolni ich od piekła na Ziemi. Po­nieważ jednak zbawiciel nie przychodzi, a bohaterowie coraz mocniej doświadczają "zimna absolutu", czują się zostawieni sami sobie, przejmują jego rolę. Robią to w sposób niedoskonały, często groteskowy czy parody­styczny, czasem napawający grozą, ale, co wartościowe, podejmują wysiłek.

Zacznijmy od Escha, który - jak czytamy w Posłowiu -jest "karykaturą żałosnego zbawiciela*". Podczas spo­tkania biblijnego bohater Brocha czuje się "silny, pew­ny i pokrzepiony (...) jak gdyby słowa w jego ustach były słowami Boga". Esch naucza niczym Chrystus, a gromadzący się wokół niego są jak "apostołowie i uczniowie". Bohater w czytaniu Biblii widzi jedyny ra­tunek dla pogrążonej w "lunatycznym marszu" ludz­kości. Rzecz w tym, że ani Esch, ani uczestnicy zgro­madzenia nie są w stanie pojąć słów Pisma Świętego, które mądrze odczytane dają wsparcie. Escha świetnie gra Jan Frycz. W jego interpretacji to kołtun i straszny drobnomieszczanin - gburowaty, prostacki, czasami wręcz agresywny. Brak mu pokory i może dlatego ni­czego nie osiąga. W scenie zatytułowanej "Święta dys­puta", podczas wieczerzy, na której bohaterowie spoży­wają chleb i wino, Esch doświadcza jedynie czegoś na granicy delirium i pozornej iluminacji. Na owym spotkaniu biblijnym pojawia się również Pasenov. Po odczytaniu kolejnego fragmentu zdobywa się na żenujący komentarz, z którego nic nie wynika. Stwier­dza: "To piękna parabola". Jerzy Trela wypowiada te słowa z niezwykłym spokojem, jakby wierzył w to, co mówi, gdy tymczasem publiczność nie może powstrzy­mać się od śmiechu, dostrzegając jego pozerstwo. Broch ironizując pisze, że podczas spotkania major stanął przy Eschu niby "anioł, który przystąpił do niego, aby nad nim czuwać". Tymczasem dla Escha, a także dla innych, Pasenov jest autorytetem, wyrocznią w sprawach religii. Trela trzyma tę rolę, by tak rzec, na jednym tonie. Wszy­stkie kwestie wypowiada niemalże jednakowo, dystan­sując się do szemranej wielkości i mądrości swego boha­tera. Tylko jeden raz podczas kłopotliwej rozmowy z Huguenauem puszczają mu nerwy.

"cały świat chodzi o kulach..."

Najbardziej tajemniczą, a przez to najciekawszą postacią trzeciej części trylogii Brocha jest Godicke, który po trzech dniach został wygrzebany z ziemi. Na spotkaniu biblijnym murarz podnosi się nagle z krzesła i wsparty na kulach wydaje z siebie wściekły bełkot: "Stul pysk. (...) Kto nie był martwy, niech stuli pysk". Te słowa skierowa­ne są do Escha. Ale grubiański i popędliwy buchalter nie daje za wygraną. Nazywa murarza pokraką, gdy tymcza­sem ktoś z przybyłych stwierdza, że to "święty człowiek". Po premierze pisano, że jego powrót do życia jest odnie­sieniem do wskrzeszenia Łazarza. Ale skoro na kartach powieści znajdujemy informację, że Godicke "zmartwy­chwstał trzeciego dnia", jest to nawiązanie do pokonania śmierci przez Chrystusa. Jednak ten cudaczny, chodzący o kulach pomazaniec boży nie czyni cudów, wpisując się do grona innych podejrzanych zbawicieli. W jednej z bar­dziej enigmatycznych scen przedstawienia, zatytułowa­nej Godicke w ciemności, grający tę postać Andrzej Hu­dziak ociężałymi, nieporadnymi krokami zbliża się do widowni. Z daleka słychać czysty, niewinny śpiew i do­cierające między innymi słowa: "Godicke, dziecko bo­że...", na który nakłada się niepokojące szemranie czy też zawodzenie przypominające spotkanie jakiejś sekty albo przywodzenie złego ducha. Lupa pokazuje, w jaki sposób krótkowzroczność i ograniczenie w sprawach religii, tak jak w przypadku "wyznawców" Godickego, mogą prowa­dzić do niebezpiecznej herezji. Co istotne, Broch widzi między innymi źródło "zdruzgotania wartości" w rozbi­ciu religii na sekty, zaliczając do nich na przykład prote­stantyzm czy Armię Zbawienia, choć o tej ostatniej wy­raża się raczej ciepło. W przedstawieniu Bertrand Muller-Autor (Piotr Skiba) mówi, że członkowie Armii Zbawienia są "ludźmi zacnymi, ale bezmyślnymi". Jedną z nich - Marię pięknie gra Maja Ostaszewska. Jest w niej niezmącony spokój, bo, jak sama mówi, zaufała Bogu. Ale choć niesie pomoc potrzebującym i spośród innych zbawicieli jej działalność przynosi najwięcej namacalne­go dobra, to jednak jej wspólnota nie jest zdolna dokonać zmian zasadniczych.

"ta wojna nigdy się nie skończy..."

Te słowa wypowiada porucznik Otto Jaretzki (Jacek Ro­manowski), który w czasie wojny stracił lewe ramię. Ja­retzki nie jest w stanie pogodzić się ze swoim kalec­twem i z tej przyczyny każdą noc spędza z inną kobie­tą. On również odwołuje się do słów Biblii - już tam jest bowiem napisane, że człowiek nie może być samotny.

Pijany Jaretzki wyznaje: spra­wa zaczęła się od tego, że męż­czyźni szli spać bez kobiet, a kobiety bez mężczyzn... to by­ło złe". Jeden z rozmówców ironicznie komentuje jego wy­powiedź: "Dzięki temu na pewno wybawi pan świat". Ja­retzki nie ma jednak takich ambicji jak Esch, Pasenov czy Godicke. Ale na równi z nimi a może nawet dotkliwiej, do­świadcza okrucieństwa wojny. Ułomność cielesna nie pozwa­la mu na normalne życie. Ina­czej jest w przypadku Hanny Wendling. Choroba jej duszy - by tak rzec - zaraża ciało. Bo­haterka umiera na grypę. Po­stać grana przez Iwonę Bud­ner, chyba najwyraźniej ze wszystkich, bez przerwy pozostaje w stanie lunatycznego pomieszania jawy i snu. Tak jakby "potworna realność wojny anulowała real­ność świata. Fantastyczność staje się logiczną rzeczywi­stością, lecz rzeczywistość rozpływa się w najbardziej alogiczną fantasmagorię". W takim rozdwojeniu, w nie­rzeczywistości, która stała się najbardziej rzeczywista, żyją też inni bohaterowie tej części trylogii.

"Nadszedł ognia czas"

Nad postaciami Brocha ciemności gęstnieją coraz bar­dziej, zapowiadając wizję nowej apokalipsy. Na widowni gwałtownie zapalają się światła, a wszyscy uczestnicy opowiadanych zdarzeń biegają po scenie jak w obłędzie. "Sąd Ostateczny!" - krzyczy Godicke. Wkrótce potem na­stępuje cała seria epizodów, od których włos jeży się na głowie. Pani Esch w nadziei, że uratuje męża, oddaje się Huguenauowi i, "jak skazaniec, który sam pomaga kato­wi", rozpina mu spodnie. On zwala się między jej wysoko podniesione nogi i zaspokaja swoje samcze popędy. Znakomita w tej roli Alicja Bienicewicz genialnie prowa­dzi tę scenę. Przechodzi od uległości do histerii, lamen­tując, że zgrzeszyła. Niedługo potem Huguenau zabija Escha, kiedy ten niesie wodę rannemu Pasenovowi. Jak­by mało tego, Kucharka (Izabela Olszewska) w domu Hanny Wendling opowiada, że urodziły się bliźniaki, które mają dwie głowy na jednym tułowiu.

"Teraz pójdziemy do Jeruzalem"

To ostatnia kwestia Lunatyków Krystiana Lupy. Wypo­wiada ją Żyd Nuchem, grany przez Adama Nawojczy­ka. Co istotne, "Apokalipsę św. Jana" kończy ustęp zaty­tułowany "Nowe Jeruzalem"; daje on nadzieję czasów eschatologicznych. Również w przedstawieniu po bu­rzy przychodzi cisza. Ale nie nastraja optymistycznie. Choć być może nie taka była intencja reżysera, który nie wyraża zgody na taki świat. Wskazuje więc świa­tełko niewyraźnie migoczące w tunelu, jednak ma za mało wiary, żeby ten cel osiągnąć. Nie daje też żadnych wskazówek, jak to zrobić. Inaczej postępuje Broch. Zarówno w swojej trylogii jak i w eseju "Życie bez idei platońskich" ("Leben ohne platonische Idee") ogłoszonym w 1932 roku, a więc niemal równolegle z "Lunatykami", formułuje konkretne propozycje zmiany stanu rzeczy. Pisze, że jedynym rozwiązaniem jest po­wrót do źródła, a więc do idei platońskich, które stały się podstawą idealnego centrum wartości ustalonego w średniowieczu. Zostało ono rozbite w renesansie i "zapoczątkowało pięćsetletni proces rozkładu warto­ści" trwający do dziś. Dlatego trudno mi przyjąć wizję rzeczywistości zaproponowaną przez Lupę. Bardzo ce­nię natomiast to, że reżyser przekłada sytuację współ­czesną Brochowi na nasze czasy i teraz, pod koniec wieku, zadaje najważniejsze pytania: Czy jesteśmy zdani na siebie, czy Bóg istnieje? A skoro istnieje, to dlaczego milczy, kiedy jest potrzebny? Dlaczego po­zwala na zło w świecie, skoro jest dobry?