Artykuły

Zarządy Związku Artystów Scen Polskich i Związku Zawodowego Aktorów Polskich wyrażają swoje głębokie zaniepokojenie i zdecydowany sprzeciw wobec występujących w ostatnim czasie kolejnych przypadków zbiorowych zwolnień aktorów i innych artystów wykonawców, zatrudnionych w publicznych teatrach i na innych scenach.

Część tych zwolnień jest wysoce dyskusyjna, nierzadko bezprawna lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i stosunków międzyludzkich w miejscu pracy. Zwolnienia te mają często miejsce bezpośrednio, lub tylko krótko po objęciu przez nowych dyrektorów, powierzanego przez samorządowych organizatorów, kierownictwa zdecentralizowanych publicznych, artystycznych instytucji kultury. Zwykle bez jednoczesnego zapewnienia przynajmniej tymczasowej, przejściowej ochrony zespołów artystycznych i pracujących w nich artystów.

Nadal brak nam, postulowanego przez nas od dawna, wdrożenia europejskiego mechanizmu prawnego stałego, sektorowego dialogu partnerów społecznych - reprezentacji samorządowych pracodawców i reprezentacji pracowników scen oraz interesariuszy - organizacji widzów. Ten stały mechanizm społecznego dialogu, pozwoliłby zapewne jego stronom, podczas regularnych konsultacji i negocjacji, wspólnie omawiać i rozwiązywać powyższe, niewątpliwie trudne, konfliktowe sytuacje z korzyścią dla wszystkich. W sposób zgodny z nadrzędnym interesem publicznym oraz obowiązującym prawem i zasadami współżycia społecznego. Bez publicznych protestów zbiorowych i procesów.

Zmienione częściowo przepisy ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej wprowadziły nową instytucję prawną - kontraktu dyrektorów artystycznych instytucji kultury - co miało stać się jednym z istotnych elementów zapewnienia im swobody twórczej i obustronnych gwarancji realizacji ustalanych w ramach procedur konkursowych repertuarowych propozycji nowych dyrektorów. Ostrzegaliśmy jednak w toku prac legislacyjnych, że wobec rocznego trybu planowania i rozliczania wydatków budżetowych, zgodnie z odnośnymi przepisami ustawowymi, regulującymi pracę jednostek samorządu terytorialnego, te kilkuletnie kontrakty będą de facto jedynie promesami finansowania działalności repertuarowej publicznych teatrów oraz innych scenicznych instytucji artystycznych. Bez jednoczesnego wprowadzenia odpowiednich ustawowych gwarancji zapewnienia środków budżetowych, niezbędnych na realizację programów kontraktowych. Kontrakty te chronią wyłącznie prawa dyrektorów, nie chronią natomiast praw i warunków pracy zespołów artystycznych.

Nasze obawy niestety się potwierdzają, wobec koniecznych cięć wydatków budżetowych, które skutkują w wielu przypadkach brakiem realizacji postanowień art. 12 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej o obowiązku zapewnienia prowadzonym instytucjom kultury niezbędnych środków finansowych na ich działalność. Część teatrów otrzymuje dotacje budżetowe nie pokrywające kosztów stałych ich działalności. Przewidując takie trudności, ZASP zainicjował już w ubiegłym roku "Program nowego porozumienia społecznego na rzecz teatrów, oper, filharmonii i innych instytucji kultury", w którego realizację włączył się nie tylko ZZAP ale i inne stowarzyszenia twórcze i związki zawodowe pracowników instytucji kultury. Nawiązaliśmy współpracę ze związkami organów samorządów terytorialnych różnych szczebli - Związkiem Województw RP i Związkiem Miast Polskich, gdyż pragniemy wraz z nimi, jako reprezentantami organizatorów zdecentralizowanych publicznych instytucji kultury, wspólnie badać, analizować i rozwiązywać najważniejsze problemy ich działalności. Podobną współpracę pragniemy podjąć również z Unią Polskich Metropolii, Związkami Powiatów i Gmin. W ramach tej współpracy chcemy rozwiązywać problemy działalności kulturalnej.

Niedostatki środków finansowych na działalność kulturalną doprowadziły już do zmniejszenia o ponad połowę liczby artystów stale zatrudnionych w repertuarowych teatrach i innych scenicznych instytucjach kultury. Stałe zespoły artystyczne o niezbędnym poziomie rotacji ich składów osobowych i proporcjach liczby zatrudnionych oraz gościnnie występujących aktorów, tancerzy i innych artystów wykonawców, są niezbędną podstawą działalności scen z zachowaniem połączenia ciągłości i zmian repertuarowych i zespołów. Często zwolnienia z pracy aktorów i innych artystów są traktowane jako swoiste remedium na braki finansowe, z czym nie możemy się zgodzić. W teatrach repertuarowych nie można dowolnie redukować zespołów. W obecnej sytuacji zatrudnieniowej i zarobkowej na polskim rynku pracy artystów wykonawców, konieczna jest także szczególna odpowiedzialność i rozwaga organizatorów i mianowanych przez nich nowych dyrektorów teatrów oraz innych scen, o którą apelujemy przy podejmowaniu wszelkich decyzji kadrowych - zatrudnieniowych i płacowych.

Znaczące dysproporcje w sytuacji zarobkowej i życiowej, między dyrektorami scen i artystami pracującymi w publicznych teatrach i innych artystycznych instytucjach kultury, nie powinny ulegać dalszemu pogłębianiu. Wprowadzeniu kilkuletnich kontraktów dyrektorskich powinny towarzyszyć odpowiednie zabezpieczenia chociażby częściowej ochrony i stabilizacji pracy zespołów artystycznych i poszczególnych zatrudnionych w nich artystów. Obecna trudna, złożona sytuacja na rynku pracy, wymaga szczególnie wysokiego poziomu stosunków międzyludzkich i troski o zachowanie chociażby minimalnej równowagi między warunkami pracy i życia artystów zatrudnionych dotąd w publicznych instytucjach kultury w ich relacjach z organizatorami i nowymi dyrektorami. Lekceważący stosunek do artystów, obraźliwe wypowiedzi oraz demonstracyjne, instrumentalne traktowanie ich przez część nowych dyrektorów instytucji kultury, naruszają nieraz zwykłe zasady przyzwoitości i należnego każdemu człowiekowi i pracownikowi szacunku, oburzają nas i głęboko niepokoją. Nie wspominając już o obyczajowych i etycznych, odpowiednio wysokich środowiskowych normach postępowania, jakie powinny przecież tradycyjnie obowiązywać w elitarnych ze swej istoty środowiskach twórczych.

Nie godzimy się, by ktokolwiek mówił że artyści są "farbą, która zbuntowała się przeciwko malarzowi" i wprowadzał zmiany w składzie obejmowanego dopiero zespołu pod, niedopuszczalnym w zwykłych, normalnych stosunkach pracowniczych i ludzkich, zawołaniem "moja drużyna wymiata". Takie deprecjonujące, publiczne wypowiedzi, albo groźby zwalniania z pracy artystów, którzy nie godzą się na ich złe traktowanie, mają własne zdanie i odwagę przedstawiania go, poza koniecznym, niekwestionowanym podporządkowaniem się wymogom artystycznej i wykonawczej dyscypliny scenicznej, są naruszeniami elementarnych praw i godności osobistej aktorów i pozostałych artystów.

Podobnie zasmucające i niedopuszczalne są także nieparlamentarne wypowiedzi. Dyrektorzy muszą pamiętać, że pracownicy są zawsze słabszą stroną stosunku pracy i mają z tego powodu zagwarantowane prawo do wyższego poziomu ochrony, niż kierujący instytucjami kultury, jako zakładami pracy. Nie negując oczywistego prawa do dokonywania zmian w składach zespołów artystycznych i innych scenicznych instytucji kultury, domagamy się aby dokonywane były w sposób zgodny z wymogami rozsądku, kultury, prawa pracy i obowiązujących w tych instytucjach statutów, regulaminów pracy, zakładowych układów zbiorowych i porozumień w najważniejszych sprawach pracowniczych. Pragniemy je współkształtować wraz z organizatorami, w celu unikania wewnętrznych konfliktów i nieprawidłowości w pracy artystycznych instytucji kultury.

Stwierdzamy z niepokojem obecne nadużywanie, jako podstawy zwolnień z pracy, pretekstu rzekomego braku w repertuarach propozycji obsadowych dla aktorów, także tych o uniwersalnym emploi i wysokich kwalifikacjach, znaczącym dorobku artystycznym i wieloletnim stażu zawodowym na jednej lub wielu scenach teatralnych, nagradzanych, znanych i popularnych. To artyści oraz ich zespoły, nie sami, najwybitniejsi nawet dyrektorzy ani reżyserzy, wykonują żywe spektakle sceniczne. W dobrej atmosferze wspólnej pracy zespołowej znacznie łatwiej jest osiągać najwyższy możliwy poziom twórczości artystycznej i odnosić sukcesy. Złe stosunki międzyludzkie, autorytarne metody kierowania scenami, brak troski dyrektorów o wszystkich artystów, nepotyzm, arbitralne zwolnienia z pracy artystów w pełni sił twórczych oraz zatrudnianie w miejsce zwalnianych z pracy artystów o podobnych kwalifikacjach i umiejętnościach, etc. szkodzą niezbędnemu wewnętrznemu ładowi w pracy teatrów i innych artystycznych instytucji kultury. Ten ład winien służyć tworzeniu i ochronie ich podstawowych, stałych zespołów, które występy gościnne zapraszanych do współpracy artystów, powinny tylko uzupełniać i wzmacniać odpowiednio do potrzeb repertuarowych, nie zaś zastępować.

Dążymy do zapewnienia takiego nowego - wewnętrznego ładu i prawidłowych stosunków międzyludzkich w teatrach oraz pozostałych artystycznych instytucjach kultury - dostosowanych do zmieniających się warunków funkcjonowania artystycznych instytucji kultury, zarządzania nimi oraz życia i pracy zatrudnianych w nich artystów, na podstawie odpowiednich uregulowań organizatorów, tworzonych, wprowadzanych w życie i egzekwowanych we współpracy z organizacjami twórczymi i związkami zawodowymi. Zainicjowaliśmy ogólnopolskie badania ankietowe warunków pracy i życia aktorów oraz pozostałych artystów wykonawców i problemów prowadzenia zdecentralizowanej działalności kulturalnej przez jej organizatorów, jak również kształcenia artystów i pozostałych twórców różnych zawodów i specjalności oraz rynku pracy, jako wyznaczników statusu społecznego, prawnego i socjalno-bytowego polskich twórców kultury, który trzeba na nowo zbadać i określić.

Apelujemy o dialog społeczny i rozwiązywanie w jego ramach wszelkich problemów, w tym także pozyskiwania akceptacji społecznej dla finansowania działalności kulturalnej z publicznych środków. W obecnej sytuacji ograniczeń wydatków budżetowych, nie może być alternatywy między wydatkami na publiczną służbę zdrowia, edukację lub komunikację i drogi, a wydatkami na kulturę. Nie możemy zaakceptować, niezgodnej z prawem i potrzebami społecznymi oraz z nadrzędnym interesem publicznym kultury narodowej, szkodliwej tezy, jakoby "kultura była nieobowiązkowa" w odróżnieniu od innych, ustawowych zadań obowiązkowych organów samorządu terytorialnego - jej organizatorów. Nasz apel adresujemy szczególnie do władz tych ośrodków, w których trwają dziś nierozwiązane konflikty i spory pracownicze z udziałem artystów w publicznych teatrach i innych artystycznych instytucjach kultury. Rozstrzyganie tych sporów w sądach pracy i kolejne publiczne protesty to ostateczność. Możemy ich uniknąć przy pomocy mechanizmu prawnego stałego dialogu partnerów społecznych i interesariuszy, tworzącego nowy ład w publicznych instytucjach kultury, na podstawie niezbędnego porozumienia społecznego w zasadniczych sprawach ich działalności.

W sytuacji koniecznych w wielu samorządach ograniczeń wydatków publicznych na różne cele, realizowane w formie ustawowych zadań obowiązkowych, proponujemy podjęcie współpracy z wykorzystaniem metody sieciowej, międzyorganizacyjnej koordynacji działalności instytucji kultury, prowadzonych przez różnych organizatorów na tych samych, lub sąsiadujących ze sobą terenach. Zastosowanie tej metody pozwoli osiągać efekt synergii, zwiększyć efektywność pracy i zredukować część niezbędnych kosztów stałych działania instytucji kultury i ewentualnie współfinansować ją, aby w ten sposób zwiększyć możliwości czynnego udziału obywateli w kulturze - co jest najważniejsze.

Olgierd Łukaszewicz

Prezes Zarządu Stowarzyszenia ZASP

Julian Mere

Przewodniczący Zarządu Głównego ZZAP