Historia jako baśń porno
"Caryca Katarzyna" w reż. Wiktora Rubina w Teatrze im. Żeromskiego w Kielcach. Pisze Witold Mrozek w Gazecie Wyborczej.
Wiktor Rubin i Jolanta Janiczak w teatrze najchętniej sięgają po biografie. I to tylko takie, którymi zainteresować by się mogła również filmowa fabryka snów. W poczcie ich bohaterów są władczynie, poetki - jak Sylvia Plath, wreszcie - sam król popu Michael Jackson. Tym razem sięgnęli po postać ważną z punktu widzenia polskiej historii - Katarzynę II Wielką, carycę.
Jesteśmy na carskim dworze, ale eleganckie suknie i mundury wiszą na manekinach, wysoko nad sceną. Tworzą wyeksponowaną, pałacową konstelację przygotowanych ról - scenografię Mirka Kaczmarka. Ciała konkretnych ludzi poniżej pozostają w banalnych, bieliznopodobnych kostiumach. Albo też - nagie. Nagości będzie tu sporo.
Bo z czym kojarzy się nam dziś przede wszystkim Katarzyna Wielka? Oczywiście, z niespożytym seksualnym temperamentem, o którym krążyły legendy i który Jacek Kaczmarski uczynił tematem swojej piosenki. Bardziej niż intrygi na petersburskim dworze, polityczne dylematy czy podboje pasjonuje to, kto i z kim. W roli rosyjskiej władczyni pojawia się Marta Ścisłowicz, na co dzień aktorka Teatru Polskiego w Bydgoszczy. Jej nagość jest tu użyta ostentacyjnie i prowokacyjnie. Obnażone piersi zasłania miniaturowym teatrem zabawką - z kurtynami, świecącymi światłami itp. Podchodzi blisko do pierwszych rzędów widowni - jakby wychodziła naprzeciw kolejnym pokoleniom spragnionym pieprznych szczegółów z carskiej alkowy.
W tym spektaklu nie chodzi o opowiadanie na nowo losów "prawdziwej", historycznej Zofii von Anhalt-Zerbst, jak pierwotnie nazywała się urodzona w Szczecinie rosyjska monarchini. Twórcy spektaklu nie walczą o rehabilitację władczyni czy rewizję jej losów - ale przyglądają się temu, jak powstaje biograficzna fantazja.
Dwa lata temu Wiktor Rubin wyreżyserował w Kielcach spektakl o innej monarchini - "Joannę Szaloną. Królową". XVI-wieczna Hiszpania i władczyni, która nie pozwala pochować ukochanego męża, bo nie chce się z nim rozstać, to dla nas świat bezpiecznie odległy. Z rosyjską carycą to zupełnie inna historia. Nie uniknie się współczesnych skojarzeń z polsko-rosyjskimi napięciami ciągle rozgrywanymi przez polityków.
Stąd - pod koniec spektaklu - niezbyt szczęśliwy monolog Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ostatni król w dość sztampowy sposób dywaguje o balaście polskości i o tym, jak to rozbiory wyszły nam wszystkim na dobre, uwalniając nas od niego - szkoda, że tylko na 123 lata. Zmanierowany i nieudolny "Król Staś" (Tomasz Nosiński) po wiekach domaga się za to jeszcze wdzięczności. Ostatecznie skazując Rzeczpospolitą na klęskę, dał zarazem pożywkę martyrologicznej mitologii, która stworzyła nowoczesny polski naród.
A przecież "Caryca Katarzyna" opowiada o zupełnie innych mitach. Historia to tutaj nie tylko obszar plotek i pornograficznej obsceny, ale też tworzywo dla dzisiejszych snów. Często mówi się o biografiach wielkich ludzi, że uosabiał się w nich jakoś czas, w którym żyli, że wyrażały ducha epoki. W "biograficznej" sztuce Janiczak jest odwrotnie. Pokazuje ona, jak współczesna wyobraźnia wytwarza z zachowanych resztek czyjegoś życiorysu produkty masowego użytku - filmy, piosenki, seriale. A pod pozorem mówienia o "uniwersalnych tematach" w historycznym kostiumie przedstawia nasze marzenia czy problemy. Dlatego aranżowanie małżeństwa przyszłej carycy przypomina rozmowę kwalifikacyjną we współczesnej korporacji, a w rozmowach postaci pojawiają się wydarzenia o wiele późniejsze niż czas akcji. Jednocześnie Katarzyna ma dzisiejszą feministyczną świadomość. Zdaje sobie sprawę z tego, jak jej ciało staje się towarem, przedmiotem politycznych interesów.
W głębi sceny równolegle do akcji przedstawienia odtwarzany jest hollywoodzki film biograficzny. Najbardziej pożądana opowieść to baśń o sukcesie, do którego można dojść, przezwyciężając trudności i ponosząc ofiary. A przy okazji ofiary mnożąc - co chwilę rozlega się głuchy odgłos spadających worków z ciałami. Drogę do władzy wyznacza groteskowe kalendarium trupów.
Skoro wszyscy pragniemy happy endu - to u Rubina i Janiczak historia Katarzyny kończy się właściwie w momencie jej wstąpienia na tron. W przerysowanej scenie finałowej powraca fraza: "spełniamy marzenia". W chwili koronacji caryca przywdziewa efektowną białą suknię. Identycznie ubrana jest pojawiająca się nie wiadomo skąd Alicja z Krainy Czarów (Dagna Dywicka), która w decydującej chwili zjawia się, by pomóc Katarzynie. Trudno o bardziej wyrazistą puentę dla tej śmieszno-okrutnej bajki o dążeniu do celu.
