Artykuły

W skład trzech tomów, blisko 1600 stron druku, weszły wypowiedzi opublikowane przez artystę za życia, przeznaczone przezeń do druku oraz udostępnione w archiwum "Cricoteki" - o "Pismach" Tadeusza Kantora pisze Grzegorz Janikowski w Nowych Książkach.

Niewielu było polskich artystów, twórców teatralnych, wizjonerów, którzy wywarli wpływ na dzieje światowej sceny. W XX wieku zliczyć by ich można na palcach obu rąk: Stanisław Wyspiański, Leon Schiller, Ryszard Ordyński, a po drugiej wojnie światowej - Witold Gombrowicz, Tadeusz Różewicz, Jerzy Grotowski, Konrad Swinarski, Józef Szajna, Tadeusz Kantor. Nieliczni doczekali się publikacji swych manifestów i wypowiedzi za życia, choć przetłumaczone na obce języki stawały się one z miejsca "bibliami teatru" (np. Towards the PoorTheatre Grotowskiego). Paradoksalnie wartość ich wypowiedzi teoretycznych i estetycznych powracała, a właściwie trafiała do nas jako "laurki ze świata".

Szczęśliwie jednak od czasu do czasu zdarzają się nam jubileusze, obchody, które zmuszają do wprawienia w ruch "maszyny miłości i śmierci". I choć bohater tych uroczystości jest już zazwyczaj "drogim nieobecnym", bywa, że plon jubileuszowych publikacji staje się okazały. Zwłaszcza gdy ich opracowania i wyboru dokona przyjaciel, wnikliwy komentator dzieła i znakomity badacz.

W tym roku obchodzimy dziewięćdziesięciolecie urodzin Tadeusza Kantora, a zarazem piętnastą rocznicę jego śmierci. Malarza, grafika, scenografa, a nade wszystko twórcy Teatru Cricot 2. Otwarto już kilka ekspozycji (m.in. "Cricoteka" w Bibliotece Narodowej, "Tadeusz Kantor. Interior imaginacji" w Zachęcie), ukazują się okolicznościowe publikacje i katalogi. Jednak jednym z najważniejszych sukcesów wydawniczych jest od dawna wyczekiwana edycja trzech tomów Pism artysty. Staraniem prof. Krzysztofa Pleśniarowicza (w latach 1994-2000 dyrektora Ośrodka Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora "Cricoteka" w Krakowie, autora m.in. Teatm Śmierci Tadeusza Kantora) i jego następcy Marka Świcy udało się to monumentalne przedsięwzięcie doprowadzić do skutku. Dzięki współpracy Cricoteki z Wydawnictwem "Ossolineum" otrzymaliśmy kompetentnie opracowany i chronologicznie ułożony wybór tekstów twórcy Cricot 2. W skład trzech tomów, blisko 1600 stron druku, weszły wypowiedzi opublikowane przez artystę za życia, przeznaczone przezeń do druku oraz udostępnione w archiwum "Cricoteki".

Już na pierwszy rzut oka widać pożytki płynące z tej edycji: wreszcie wypowiedzi teoretyczne, manifesty, najrozmaitsze wywiady, przewodniki po spektaklach i noty Kantora zostały usystematyzowane i odniesione do poszczególnych etapów rozwoju jego idei artystycznych. Co więcej, Kantor - znany z temperamentu i artystowskiej postawy - jawi się w tych tekstach jako precyzyjny i głęboko świadomy teoretyk sztuki i widowisk, twórca awangardowy, który swą praktykę artystyczną ex post poddaje namysłowi i konfrontacji ze zjawiskami i tendencjami sztuki na świecie. Ta skłonność do autorefleksji, wnikliwego wyznaczania własnego miejsca i autonomicznej przestrzeni dla swojej sztuki - w lekturze odsłania się wprost jako pasjonująca przygoda intelektualna. Budzi respekt dla szerokiej perspektywy oglądu historycznych zmian. To niezmiernie cenne, bowiem poza wydawanymi przez "Cricotekę" informatorami, kilkoma monografiami o artyście, a wreszcie jego znakomitymi Lekcjami mediolańskimi z 1986 (Kraków 1991) o tendencjach zwanych "manierami", konstruktywistycznej i surrealistycznej - Kantor w powszechnej świadomości pozostawał awangardowym artystą, autorem happeningów, twórcą przedstawień i seansów Cricot 2. Jego wywiady, wypowiedzi, komentarze były rozproszone po periodykach, katalogach wystaw i programach teatralnych.

W tomie pierwszym - Metamorfozy - zamieszczono wypowiedzi dotyczące lat 1934-74. Dają one obraz i świadectwo drogi Kantora od studiów na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, poprzez działalność okupacyjnego Teatru Niezależnego, po już powojenne Gry z Witkacym, które artysta uprawiał w swoim teatrze (m.in. "Mątwa" 1956, W małym dworku 1961 czy Kurka wodna 1967).

Tom drugi Pism to dokument okresu świetności i sławy Kantora i Cricot 2. Jego

Teatr Śmierci zmienił oblicze sceny XX wieku. To czas podróży po krajach Europy, Iranie, Izraelu, Australii, Japonii, USA, Meksyku, Brazylii... z Umarłą klasą, cricotage'em Gdzie są niegdysiejsze śniegi i spektaklem Wielopole, Wielopole. Pojawiają się prestiżowe nagrody, obcojęzyczne książki i publikacje oraz sesje w całości poświęcone idei Teatru Śmierci. Odbiciem tego czasu są słynne manifesty Teatr Śmierci i Mały manifest, partytury spektakli wraz z komentarzami o odmianach w tekście (przede wszystkim legendarnej Umarłej klasy, którą wydrukowano w drugim tomie Pism po raz pierwszy w języku polskim). Obok tych dokumentów czytelnik natrafia na rozmaite notatki reżyserskie, odautorskie noty i wyciągi z programów (wraz obsadami) czy głośny esej z 1980 Miejsce teatralne. Zamieszczono również szkic Idee teatm Ciicot 2. Rewindykacje. Komentarz historyczno-teoretyczny do scenariusza wystawy 20 lat działalności Ciicot 2 (w październiku 1976 w Krzysztoforach).

Trzecia część Pism Kantora, zatytułowana jak cykl prac artysty Dalej już nic..., przynosi jego refleksje i wypowiedzi z ostatnich sześciu lat życia (Tadeusz Kantor zmarł 8 grudnia 1990).

W jednym z wywiadów prof. Pleśniarowicz wspominał, że jeszcze pracując w Cricotece, szukał wydawcy dla pism Kantora, "ale nikt nie był zainteresowany...". Cóż... wiwat jubileusze!

Edytor Pism artysty zamierza wydać kolejne dwa kantorowskie tomy - roboczo zatytułowane Resztki (notatki ze zbiorów rodzinnych, wywiady).

Tadeusz Kantor PISMA

/ wybrał i oprac. Krzysztof Pleśniarowicz. T. 1 : Metamorfozy : teksty o latach 1934-1974. T. 2 : Teatr Śmierci : teksty / lat 1975-1984. T. 3 : Dalej już nic... : teksly z lat 1985-1990. - Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich ; Kraków : "Cricoteka", 2005. - 3 t. (597 ; 491 ; 511 s.); 25 cm.- Zł 40 [każdy 1.1 792(081.1)