Artykuły

Jak przebiega proces finansowania jednego z największych festiwali teatralnych świata? Jak wyglądają przygotowania do Avignon OFF z punktu widzenia teatrów, artystów i publiczności? - pisze Jan Nowak w Teatrze.

Co roku w Avignon odbywają się równocześnie dwa odrębne festiwale. Powołany do życia w 1947 roku Festival d'Avignon i jego "nieślubne dziecko": Avignon OFF. W lipcu każdego roku cała teatralna Francja rusza na południe, do tego małego miasta, które z trudem mogłoby uzyskać w Paryżu statut odrębnej dzielnicy.

OFF narodził się w 1976 roku, kiedy część artystów uznała Festival d'Avignon za hermetyczny, zamknięty, niedostępny dla tych, którzy nie są zaproszeni. Zauważyli oni, że festiwal, który miał być dla wszystkich, teraz selekcjonuje, pozwala i zakazuje. André Benedetto, aktor i reżyser mieszkający w Avignon, postanawia na niezadowolenie środowiska odpowiedzieć działaniem i wprowadza w życie to o czym wielu mówiło i myślało. Gra w lipcu w Avignon. Gra niedaleko festiwalu, ale nie na nim. Wraz z kilkoma kolegami przekształca stary garaż w mały teatr i wystawia tam, poza oficjalnym obiegiem, swój pierwszy spektakl. Publiczność odkrywa to dziwne i jednocześnie przykuwające uwagę miejsce, w którym, jak później wielu mówiło: "coś się stało". Benedetto nie sądził, grając w 1976 roku na plecach oficjalnego festiwalu, że jego gest buntu przekształci się w największą scenę świata.

Z każdym kolejnym rokiem, coraz więcej grup przybywało do Avignonu by grać w eksgarażu, który otrzymał nazwę Théâtre des Carmes, od placu przy którym się mieści. W tym samym czasie otwierano nowe teatralne bramy. Już w roku 1985 dziesięć teatrów gościło prawie osiemdziesiąt spektakli dziennie. Coraz głośniej zaczęto mówić o dwóch festiwalach i z duchem czasów coraz częściej wybierano ten, gdzie bunt i energia były ciągle obecne. Gest Benedetto dał początek jednemu z największych festiwali teatralnych świata. Młodszy OFF od wielu lat ma status większego, silniejszego, bardziej niezależnego.

Dziś OFF zarządzany jest przez stowarzyszenie AFC, powołane z inicjatywy Grega Germain. Dba ono o rozwój imprezy, jego przejrzystą formę, oraz reprezentuje go za granicą i w kraju. Dzięki działaniom AFC, dzisiejszy festiwal to sprawna maszyna zdolna do skutecznego zarządzania stu dwudziestoma teatrami, prawie tysiącem obecnych na festiwalu grup teatralnych oraz ponad tysiącem dwustoma spektaklami granymi codziennie przez dwadzieścia dwa dni. AFC ma swoją siedzibę w Village du OFF, przestrzeni specjalnie zaadaptowanej na potrzeby festiwalu. To tam znajdują się wszystkie ważne biura i punkty informacyjne. Jest to miejsce spotkań, debat, koncertów, podczas których publiczność, artyści i dyrektorzy teatrów, prowadzą rozmowy. Przyjmowane są tam delegacje zagraniczne, które przybywają do Avignon, aby podpisać umowy partnerskie, bądź podpatrzeć jego model funkcjonowania.

OFF nazywany jest otwarcie największym targiem teatralnym we Francji. Wzbudza to kontrowersje i głosy oburzenia artystów, którzy jednomyślnie twierdzą, że sztuka nie jest produktem i że termin targu jest uwłaczający. Jednakże poza motywami artystycznymi, które przyciągają publiczność i programatorów, trudno lekceważyć ekonomiczny aspekt festiwalu. OFF jest festiwalem samofinansującym się. Utrzymuje się dzięki pieniądzom jakie wpływają od teatrów, artystów i publiczności. Brak wsparcia ze strony władz nie przeszkadza festiwalowi w dynamicznym rozwoju. Przyjrzyjmy się jak przebiega ten proces samofinansowania, kto i w jakiej mierze w nim uczestniczy oraz prześledzimy wszystkie etapy przygotowań do OFF-u z punktu widzenia teatrów, artystów i publiczności.

OFF z punktu widzenia teatru

Avignon to prawdziwa galeria teatrów. Począwszy od miniaturowych sal, które pierwotnie pełniły funkcje garaży, warsztatów lub mieszkań, aż po te ogromne, znakomicie wyposażone teatry z pełną infrastrukturą, pozwalającą przyjąć setki widzów. Najliczniejszą grupę teatrów stanowią te mogące pomieścić maksymalnie pięćdziesiąt osób.

Teatr żyje z wynajmu sali. Każda grupa chcąca zaprezentować się na festiwalu musi wynająć w teatrze tak zwane créneau, czyli przedział czasu wymagany do zagrania spektaklu. Na jedno créneau składa się czas montażu spektaklu (ustawienie dekoracji, świateł, dźwięku), spektakl oraz czas demontażu. Cena za créneau zależy od ilości miejsc w teatrze. Przykładowo za wynajem sali w Chapeau Rouge (trzydzieści miejsc), za dwadzieścia dwa dni festiwalu zapłacimy 2500 euro. W teatrze L'Esperluette (pięćdziesiąt miejsc) zapłacimy już 4500 euro, a w Girasole (sto sześćdziesiąt miejsc) już 15.500 euro. Cena ta może sięgnąć nawet 30.000 euro. Teatr posiadający jedną salę jest w stanie sprzedać osiem do dziesięciu créneau.

Dla teatru dzień festiwalowy zaczyna się w okolicach ósmej rano. Pierwsza zmiana przygotowuje teatr do przyjęcia widzów i aktorów. Od dziewiątej telefon zaczyna dzwonić; publiczność rezerwuje miejsca na poszczególne spektakle. Około dziesiątej pierwsza grupa pojawia się w teatrze aby przygotować się do przedstawienia. Spektakle zaczynają się w większości teatrów w okolicach dziesiątej trzydzieści i kończą, nierzadko grubo po północy. Dzień festiwalowy to ponad piętnaście godzin ciężkiej, ale satysfakcjonującej pracy.

OFF z punktu widzenia grupy teatralnej

Podczas tegorocznej edycji festiwalu każdego dnia grano ponad 1160 spektakli, co daje nam ponad 1100 grup teatralnych (niektóre grupy prezentują dwa, trzy spektakle w ciągu dnia). Jeśli standardowa grupa liczy sześć - siedem osób, daje nam to ponad 7000 artystów okupujących przestrzeń publiczną miasta.

Przyjazd do Avignonu to duże wyzwanie logistyczne i finansowe. Szukanie sali/teatru, w którym chcemy zagrać, zależy od wielu czynników i powinno zacząć się już w listopadzie/grudniu roku poprzedzającego kolejną edycję festiwalu. Bierzemy pod uwagę wymiary sceny, możliwość składowania dekoracji, liczbę miejsc na widowni, lokalizację teatru, itp. Następnie kontaktujemy się z teatrem i przedstawiamy dossier spektaklu. Bardzo często teatry mają jasno ustaloną linię repertuarową i wybierają tylko takie spektakle, które wpisują się w tę estetykę. Tak więc nie każdy teatr musi okazać się odpowiedni dla naszego przedstawienia. Po wstępnej akceptacji staramy się negocjować ceny i rodzaj umowy (patrz: rodzaje umów jakie podpisujemy z teatrem). Po podpisaniu umowy wpłacamy zaliczkę i przechodzimy do kolejnego etapu jakim jest promocja spektaklu przed festiwalem. Promocja dość specyficzna, bo skierowana do tak zwanych programatorów, (programatorem najczęściej jest dyrektor teatru, który przyjeżdża do Avignon, aby kupić interesujące do spektakle i zapełnić w jakiejś części repertuar zarządzanej przez siebie instytucji). Osoba odpowiedzialna w naszej grupie za sprzedaż spektaklu (diffusion) wysyła zaproszenia do programatorów, starając się zachęcić ich do przyjazdu do Avignon i obejrzenia naszego spektaklu.

Ceny wynajmu mieszkań podczas festiwalu rosną o setki procent. Przykładowo za kawalerkę zapłacimy 1200 euro, za 50m2 już do 4000 euro a za 100 - 150m2 nawet 9000 euro za miesiąc.

Około czerwca, gdy mamy już salę i mieszkanie, trzeba zalogować się do systemu i wykupić miejsce na reklamę naszego spektaklu w katalogu, który później w liczbie 200.000 zostanie wydrukowany i rozdany publiczności. Cena za wpis do katalogu jest uzależniona od ilości miejsc, jaką ma nasza sala. Dla porównania teatr do pięćdziesięciu miejsc zapłaci 186 euro, a teatr powyżej pięćdziesięciu miejsc już 485 euro. Wykupienie reklamy w katalogu jest jednym ze źródeł finansowania festiwalu i jednym z najlepszych środków promocji naszego spektaklu. Brak reklamy w katalogu wyklucza praktycznie nasz festiwalowy sukces.

Festiwal zaczyna się z reguły 8 lipca, ale na miejscu powinniśmy być już pod koniec czerwca. Tydzień poprzedzający festiwal spędzamy na montażu technicznym w teatrze, próbach w nowej przestrzeni i plakatowaniu kawiarni, restauracji sklepów. Dzień poprzedzający rozpoczęcie festiwalu jest dniem prób generalnych (często otwartych dla publiczności), rozdawania ulotek oraz wielkiej parady, która przemierza miasto kierując się w stronę Pałacu Papieży, gdzie prezydent AFC wygłasza tradycyjne przemówienie i otwiera kolejną edycję festiwalu.

Dzień festiwalowy dla naszej grupy to przede wszystkim parady podczas których staramy się zdobyć publiczność. Rozdawanie ulotek i rozmowy z potencjalną publicznością grają tutaj główną rolę. Rozdajemy ich około tysiąca dziennie, nierzadko w kostiumie i makijażu, co przykuwa uwagę przechodniów. Następnie gramy nasz spektakl, rozmawiamy z publicznością, z ewentualnymi programatorami, którzy właśnie obejrzeli spektakl, a wieczorem udajemy się do Village du OFF, aby spotkać innych artystów i podzielić się uwagami, wrażeniami. I tak przez dwadzieścia dwa dni festiwalu.

OFF z punktu widzenia publiczności

Podczas ostatniej edycji festiwalu publiczność kupiła łącznie ponad milion biletów. AFC rozdało ponad 200.000 katalogów i sprzedała ponad 150.000 Carte OFF. Wprowadzenie tej karty, uprawniającej do 30% zniżki przy zakupie biletu, było ukłonem AFC w stronę publiczności. Karta kosztuje 16 euro, a jej sprzedaż jest jednym ze źródeł finansowania festiwalu. Każdego roku Avignon przyciąga od 300 do 500 000 widzów. Publiczność jest więc liczna i gotowa wydać dużo pieniędzy, aby zobaczyć co dzieje się w światowym teatrze. Bilety nie są tanie: ceny wahają się od pięciu do czterdziestu euro za spektakle "gwiazd" francuskiego teatru.

Publiczność, w szczególności zadowolona, jest najlepszym nośnikiem promocji dla naszego spektaklu. Tradycja Avignonu mówi, że "bouche a l'oreille", czyli "od ucha do ucha" działa najlepiej i zapewnia największą ilość widzów, którzy bardziej niż ulotce ufają opinii drugiej lub wielu osób, które widziały nasz spektakl. Nie zmienia to faktu, że będąc po raz pierwszy w Avignon można czuć się kompletnie zagubionym i oszołomionym. Każdego dnia otrzymujemy setki ulotek, słuchając przy tym, że to ten spektakl jest najlepszy i warty obejrzenia, polecenia, kupienia. Warty wspomnienia jest przypadek jednego z widzów, który oglądał osiem spektakli dziennie (absolutne maksimum) i na koniec festiwalu stwierdził ze smutkiem, że widział mniej niż połowę tego co chciał zobaczyć. Tak więc idąc jego przykładem jesteśmy w stanie obejrzeć maksymalnie 180 spektakli z ponad 1100 proponowanych.

Polska na OFF-ie

Polskie grupy teatralne rzadko grają na OFF-ie. Jest to zapewne spowodowane brakiem środków i specyfiką festiwalu, który mimo iż międzynarodowy, pozostaje w dużej mierze frankofoński. Polskim weteranem festiwalu jest niewątpliwie Teatr Druga Strefa Sylwestra Biragi, który zaprezentował się w Avignonie już cztery razy zdobywając w 2009 roku nagrodę dziennikarzy (coup de coeur) za najlepszy spektakl zagraniczny. Podczas ostatniej edycji pojawili się z Wariatem i Zakonnicą, natomiast drugim polskim akcentem tego roku był Teatr Kieszonkowy z Poznania, który zaprezentował Wielkiego Inkwizytora z Braci Karamazow Dostojewskiego.

Innym przejawem polskiej obecności w Avignon jest staż organizowany od 2011 roku przez Drameducation. Ma on nazwę "Przeżyć Avignon OFF Festival" i skierowany jest do polskich studentów władających biegle językiem francuskim i interesujących się teatrem, którzy chcieliby wyjechać do Avignon na czas trwania festiwalu i odbyć miesięczny staż w jednym z teatrów partnerskich. W 2012 roku siedem teatrów gościło osiemnaście osób. W przyszłym roku dwadzieścia dwa teatry przyjmą blisko sześćdziesiąt osób.

Więcej Polski na OFF-ie?

OFF przechodzi obecnie widoczne zmiany. O ile jeszcze dekadę temu był to festiwal typowo frankofoński, o tyle w 2012 roku ponad sto czterdzieści grup teatralnych pochodziło z zagranicy. Przeobrażeniom podlega także polityka kulturalna AFC. Podczas ostatniej edycji zorganizowano tzw. tydzień międzynarodowy, czyli szereg debat i spotkań poświęconych ekspansji zagranicznej festiwalu. Jedną z propozycji otwarcia imprezy na grupy i publiczność zagraniczną jest stworzenie sieci Ambasadorów OFF-u, którzy reprezentowaliby festiwal poza granicami Francji. W listopadzie tego roku odbędą się nowe wybory władz festiwalu i jeśli nie dojdzie do diametralnych zmian w zarządzie festiwalu, projekt wejdzie w życie już w styczniu 2013 roku.

***

Aby poznać lepiej Festiwal OFF Avignon, możecie skontaktować się Państwo z autorem artykułu pod adresem: drameducation.pologne@gmail.com. Autor jest twórcą idei stworzenia sieci ambasadorów Festiwalu Avignon OFF, jest założycielem i dyrektorem Drameducation - Kultura i Edukacja Teatralna i Językowa, organizacji zajmującej się promocją współczesnego teatru francuskojęzycznego w Polsce. Został on również, z ramienia prezydenta OFF-u, powołany na stanowisko Ambasadora OFF-u w Polsce oraz otrzymał zadanie stworzenia i zarządzania siecią Ambasadorów na całym świecie.