Artykuły

Międzynarodowy festiwal w Edynburgu to bez wątpienia największe tego typu cykliczne przedsięwzięcie na świecie. Ściślej rzecz ujmując, jest to kilkanaście trwających równolegle dorocznych festiwali i imprezy im towarzyszące, których większość odbywa się w stolicy Szkocji w sierpniu i na początku września

Obecnie w sierpniowym "szczycie" festiwalowym przybywa do miasta ponad milion gości, a zatem znacznie więcej, niż sam Edynburg ma mieszkańców!

The Edinburgh International Festival (EIF)

Najstarszy z edynburskich festiwali, który do dziś zachowuje ciągłość organizacyjną i pozostaje najbardziej prestiżową z odbywających się tu imprez kulturalnych, to Edinburgh International Festival, zwany też potocznie, w odróżnieniu od alternatywnego Fringe, festiwalem "oficjalnym". Jego pierwsza edycja odbyła się w 1947 r. z inicjatywy grupy animatorów kultury od kilku lat planujących zorganizowanie dużego, międzynarodowego przedsięwzięcia, i ze znacznym poparciem edynburskiego samorządu. Festiwal od swego zarania miał tworzyć artystyczną płaszczyznę porozumienia ponad granicami państw, co miało szczególne znaczenie w trudnych czasach powojennych.

Popierając pomysł dorocznego festiwalu kulturalnego, włodarze Edynburga po cichu liczyli na przyciągnięcie do miasta zarówno wybitnych artystów, złaknionych występów przed międzynarodową publicznością, jak i rzeszy turystów pragnących uczestniczyć w życiu kulturalnym w najlepszym wydaniu. Trzeba przyznać, że nie przeliczyli się. Sukces festiwalu przerósł zamiary jego organizatorów, świetnie wpasowując się w potrzeby zarówno artystów, jak i publiczności. Od 1947 r. prestiż i sława festiwalu stale rosną, i jest on swoistą "lokomotywą" dla pozostałych kilkunastu imprez cyklicznych odbywających się co roku wiosną i latem w Edynburgu.

Edinburgh International Festival gości najbardziej renomowane zespoły teatralne, operowe, baletowe i muzyczne z całego świata. Wiele przedstawień właśnie tu ma swoje europejskie premiery. Kierownictwo festiwalu za część swej misji uznaje dziś także wspieranie artystycznego dialogu Zachodu i Wschodu. Klasyczny repertuar zachodni, w tym szekspirowski, można tu zatem oglądać w wykonaniu czołowych artystów i trup dalekowschodnich (chińskich, japońskich, koreańskich, tajwańskich), a klasyczne dzieła Bliskiego, Środkowego i Dalekiego Wschodu w obsadzie zachodniej bądź mieszanej. Nie brak też występów inspirowanych tradycyjnym teatrem chińskim, literaturą Bliskiego Wschodu (w 2011 r. wystawiano np. adaptację sceniczną Baśni tysiąca i jednej nocy we wspólnym wykonaniu artystów z krajów arabskich i zachodnich) czy też sakralną muzyką Radżastanu, lecz także zachodniej klasyki, z którą na nowo próbują zmierzyć się narodowe teatry, opery i filharmonie. W ostatnich latach na scenach EIF coraz częściej oglądać można także występy artystów z Polski, m.in. przedstawienia w reżyserii Grzegorza Jarzyny. W ostatnią niedzielę festiwalu na Ross Bandstand na West Princes Street Gardens odbywa się wyjątkowy spektakl łączący koncert Scottish Chambers Orchestra z widowiskowym pokazem sztucznych ogni.

Za dobór osób i grup występujących na EIF odpowiada kierownictwo festiwalu, które zaprasza artystów i zapewnia im opiekę na miejscu. Wydarzenia festiwalowe EIF odbywają się w kilku obiektach rozrzuconych na południe i południowy zachód od Królewskiej Mili. Obejmują one przedstawienia baletowe, operowe i musicalowe odbywające się przede wszystkim w Festival Theatre (13/29 Nicholson Str., 1800 miejsc), koncerty muzyczne w Usher Hall (Lothian Rd., 2300 miejsc) i The Queen's Hall (85-89 Clerk Str., 920 miejsc). Z kolei różne przedstawienia teatralne mają miejsce w Royal Lyceum Theatre (Grindlay Str., obok Usher Hall, 658 miejsc) i King's Theatre (2 Leven Str., 1350 miejsc). Sporo koncertów i spektakli festiwalowych gości także położony u stóp Calton Hill dawny kompleks kinowy, a obecnie teatralny - The Edinburgh Playhouse (18-22 Greenside Place, 3059 miejsc). Natomiast wykłady, konferencje i dyskusje odbywają się głównie w centrali Festiwalu, w The Hub na skrzyżowaniu Castlehill i Jonston's Terrace (420 miejsc). Tam także można zasięgnąć wszelkich informacji na temat programu festiwalu. Ponadto pomocna jest w tym względzie także strona internetowa:www.eif.co.uk .

Edinburgh Festival Fringe (EFF)

Organizowany przez urzędowe gremia festiwal już w 1947 r. doczekał się offowego "bliźniaka", znanego dziś w całym świecie jako Edinburgh Festival Fringe. Nazwa ta, oznaczająca "obrzeże festiwalu edynburskiego", lapidarnie oddaje alternatywny charakter tej imprezy, a także trafnie opisuje jej początki. Przedsięwzięcie, które z czasem, dzięki trafnej metaforze pewnego żurnalisty, nazwano "The Fringe", zaczęło się bowiem zupełnie spontanicznie, gdy w 1947 r. w Edynburgu stawiło się osiem grup teatralnych niezaproszonych na oficjalny festiwal. Odtąd corocznie rozliczni artyści zjeżdżają do Edynburga na to alternatywne wydarzenie, przy czym Fringe już dawno przestał być tylko "obrzeżem" EIF. Dziś jest to największy festiwal sztuki na świecie, a związane z nim wydarzenia co roku w sierpniu dosłownie opanowują przestrzeń publiczną Edynburga. Fringe doczekał się także własnych "obrzeży", czyli wydarzeń kulturalnych, które toczą się równolegle do niego i nawet odwołują się do jego nazwy, jednak nie są oficjalnie certyfikowane jako doń należące (np. tzw. "The Forest Fringe" wokół centrum kulturalnego Forest Café przy Bristo Place).

Edynburski Fringe jest wzorcowym festiwalem otwartym, pozbawionym ogólnego jury oraz procesu kwalifikacji i zaproszeń, przez który musieliby przechodzić artyści. Ze względu na skalę przedsięwzięcia, pod którego szyldem odbywa się co roku nawet ponad 40 tys. występów w kilkuset obiektach, uczestników obowiązuje jedynie płatna rejestracja. Istnieje także biuro festiwalowe, odpowiedzialne za rejestrację uczestniczących w wydarzeniu artystów i goszczących ich obiektów oraz informowanie publiczności o wszelkich aktualnościach. Festiwale wzorowane na Fringe odbywają się dziś na całym świecie, m.in. w Nowym Jorku, Dublinie, Barcelonie, a od niedawna także we Wrocławiu.

Ze względu na swój otwarty charakter i dynamikę, Fringe nie daje się łatwo scharakteryzować. Zasadniczy zrąb festiwalu stanowiły i stanowią niezależne oraz awangardowe przedsięwzięcia teatralne. W ostatnich kilkunastu latach pojawiały się tu nieraz także teatry z Polski, w tym lubelski teatr Provizorium, legnicki Teatr im. H. Modrzejewskiej, Towarzystwo Teatralne Wierszalin, Teatr Ludowy z krakowskiej Nowej Huty, Teatr Biuro Podróży czy Teatr Ósmego Dnia. W ostatnich latach niepomiernie rozrósł się także satyryczny komponent Fringe, od początku zresztą znaczący. Renesans przeżywa również muzyczne skrzydło tego niezależnego festiwalu, podczas którego nie brak także wydarzeń skierowanych do dzieci.

Obiekty, w których odbywają się przedstawienia, koncerty i inne wydarzenia związane z Fringe, rozproszone są po całym Edynburgu. Najwięcej imprez odbywa się jednak w centrum miasta, obejmując górny odcinek Królewskiej Mili, południową część Starego Miasta i kwartał uniwersytecki. Wybierając się na najpopularniejsze spektakle, trzeba być przygotowanym na konieczność zapłacenia kilkunastu funtów, jednak wciąż znaczna część uczestników EFF prze-prowadza co najwyżej dobrowolne składki przy wyjściu z przedstawienia. Biuro festiwalowe Fringe znajduje się przy 180 High Street. Bieżące informacje są także do znalezienia na stronie internetowej:www.edfringe.com .

Edinburgh International Film Festival (EIFF)

Rówieśnikiem międzynarodowego festiwalu sztuki i alternatywnego Fringe jest edynburski festiwal filmu. Od 1947 r. toczył się on co roku równolegle do nich, w sierpniu, jednak w 2008 r. termin został przeniesiony na drugą połowę czerwca. EIFF był z początku nastawiony na prezentowanie filmów dokumentalnych. Do dziś zresztą dokumenty mogą tu liczyć na ciepłe przyjęcie (nagrodę festiwalową otrzymał tu m.in. w 2004 r. głośny film Super Size Me Morgana Spurlocka), jednak już w latach 50. XX w. przestały one dominować w repertuarze festiwalu. W latach 60. i 70. EIFF otwarł się szeroko na tzw. nowe kino niemieckie, amerykańskich twórców niezależnych, a także dzieła mistrzów kina japońskiego. Również w późniejszych latach organizatorzy starali się nie przegapić zjawisk ważnych w kinie światowym, próbując przy tym połączyć głośne gale i premiery przyciągające uwagę widzów i krytyków z promowaniem młodych twórców brytyjskich i zagranicznych. Nad poziomem imprezy czuwa komitet honorowy, w którego skład wchodzą obecnie Sean Connery, Tilda Swinton, Robert Carlyle i Seamus McGarvey.

Podczas Edynburskiego Międzynarodowego Festiwalu Filmowego można co roku obejrzeć premierowe pokazy zarówno filmów sław światowego kina, takich jak Steven Spielberg czy Woody Allen, jak też dzieł mniej znanych twórców, dopiero startujących do wielkiej kariery. Dzięki pokazowi w Edynburgu w 1985 r. dystrybucji kinowej doczekał się m.in. film My Beautiful Laundrette Stephena Frearsa. W ostatnich latach każda doroczna odsłona festiwalu gości zatem po kilka filmowych premier światowych i co najmniej kilkanaście brytyjskich. Tu po raz pierwszy w Zjednoczonym Królestwie wyświetlono m.in. ET Stevena Spielberga (1982), Blair Witch Project Daniel Myricka i Eduardo Sáncheza (1999), Amelię Jean Pierre'a Jeuneta (2001) czy The Hurt Locker. W pułapce wojny Kathryn Bigelow (2009).

Główną instytucją zaangażowaną w organizację edynburskiego festiwalu filmowego

jest centrum kinowe Filmhouse położone przy 88 Lothian Road. Najtańsze, okazyjne bilety można nabyć w cenach Ł5-6. Na większość seansów wejdziemy za maksymalnie kilkanaście funtów. Na zniżki mogą liczyć studenci, a także osoby nabywające bilety on line za pośrednictwem strony internetowej festiwalu:www.edfilmfest.org.uk .

Royal Edinburgh Military Tattoo

Jednym z najbardziej spektakularnych wydarzeń sezonu festiwalowego w Edynburgu jest Military Tattoo, wielki pokaz orkiestr wojskowych. Impreza ta jest niewiele młodsza od trzech najstarszych edynburskich festiwali. Prekursorem Military Tattoo był spektakl pt. Something about a Soldier, który odbył się w 1949 r. na Ross Bandstand na Princes Street Gardens. Od następnego roku występy orkiestr wojskowych zostały przeniesione na Esplanadę przed wejściem na edynburski zamek, zyskały nazwę Military Tattoo oraz stały się wydarzeniem cyklicznym. Obecnie dla potrzeb tego wyjątkowego spektaklu u stóp zamku budowane są wielkie trybuny, których skonstruowanie zajmuje kilka tygodni.

Od samego początku Military Tattoo było przedsięwzięciem międzynarodowym. Dotychczas uczestniczyły w nim zespoły z 40 krajów świata, najbardziej nawet odległych (m.in. Tajwanu oraz Trynidadu i Tobago), a obecnie aż 70% widowni pochodzi spoza Szkocji. Z zagranicy wywodzi się także sama nazwa "tattoo", powstała podczas wojny o sukcesję austriacką (1740-1748), gdy wojska brytyjskie stacjonowały we Flandrii. Jest to skrót od hasła "[Doe den] tap toe", czyli "zamknij kurek". Tak brzmiało polecenie dla karczmarzy, by o określonej porze zamknąć kurki z piwem dla spragnionych tego trunku wyspiarzy. Do przekazania tego komunikatu, jakże ważnego dla utrzymania dyscypliny, dowódcy wysyłali werblistów i dudziarzy, którzy wygrywali przed karczmami określony sygnał. Z czasem rytuał ten przerodził się w sformalizowany wojskowy capstrzyk, zachowując jednak pierwotną nazwę.

Występy orkiestr wojskowych, jakie obecnie można oglądać podczas edynburskiego Military Tattoo, stanowią swoistą wariację na temat wojskowego ceremoniału. Imponującym popisom muzycznym towarzyszy rozbudowana choreografia, dramaturgia i iluminacja, w tym oczywiście pokazy sztucznych ogni. Szczególnie spektakularne są finały poszczególnych pokazów, w których biorą udział wszystkie występujące w danym dniu orkiestry. Nic więc dziwnego, że liczba widzów oglądających co roku występy u stóp edynburskiego zamku, podczas pierwszego Military Tattoo wynosząca zaledwie 6 tys., dziś sięga 217 tys. widzów na miejscu oraz około 100 mln telewidzów w kilkudziesięciu krajach świata.

Ceny biletów na Military Tattoo, zależnie od lokalizacji miejsc, wahają się w granicach Ł23-Ł57. Warto zająć się ich rezerwacją z wyprzedzeniem, w czym pomocna będzie oficjalna witryna festiwalu:www.edintattoo.co.uk.

Edinburgh Jazz and Blues Festival (EJF)

W czasie gdy trzy najstarsze edynburskie festiwale zaczynały być sławne w świecie, w stolicy Szkocji trwał w najlepsze, podobnie jak w całym ówczesnym świecie zachodnim, rozkwit muzyki jazzowej. Edynburscy jazzmani grywający w kameralnych klimatach stołecznych knajpek już w latach 50. XX w. tworzyli dynamiczne i skłonne do muzycznych eksperymentów środowisko, po inspiracje sięgające zarówno do nowoorleańskiej ("czarnej"), jak i chicagowskiej ("białej") szkoły jazzu. Wkrótce jak grzyby po deszczu powstawać zaczęły w Edynburgu zespoły jazzowe, z których niejeden złotymi zgłoskami zapisał się w dziejach muzyki brytyjskiej. Były to m.in. Old Bailey and his Jazz Advocates, The Louisiana Ragtime Band czy Mike Hart's New Society Syncopators.

Jedną z eminentnych postaci tego spontanicznego ruchu jazzowego był Mike Hart, grający w różnych zespołach na perkusji, gitarze i banjo. W 1978 r., wróciwszy z festiwalu w Sacramento, zaproponował swym kolegom muzykom uruchomienie podobnej imprezy w Edynburgu. Odtąd co roku w końcu lipca i na początku sierpnia Edynburg staje się brytyjską i międzynarodową stolicą jazzu, a od pewnego czasu także bluesa, gdyż również bluesmani trafili pod opiekuńcze skrzydła festiwalu. Koncerty i inne związane z festiwalem wydarzenia (m.in. dyskusje i warsztaty muzyczne) odbywają się w kilkunastu obiektach, głównie na południe od Królewskiej Mili oraz na Nowym Mieście. Na festiwalu można posłuchać nie tylko klasycznego jazzu i bluesa, lecz także muzyki bardziej eksperymentalnej, która wyrosła z tych gatunków. Organizatorzy stawiają sobie za cel, aby festiwal był jedną wielką "jam session", podczas której krzyżują się style, a młodzi artyści ze Szkocji i doświadczeni mistrzowie z całego świata razem tworzą nową muzyczną jakość.

Choć wstęp na większość imprez oferowanych w ramach festiwalu jest płatny (ceny biletów wynoszą od Ł5-15 do kilkudziesięciu funtów za najbardziej popularne koncerty), tradycyjnie otwarte dla wszystkich są dwie z nich: Mardi Gras na Grassmarket (muzyczna parada w stylu orleańskim) oraz Jazz On A Summer Day (koncert odbywający się na Princes Street Gardens). Więcej szczegółów znaleźć można na stronie internetowej festiwalu:www.edinburghjazzfestival.com .

Edinburgh International Book Festival

Co roku w drugiej połowie sierpnia w Edynburgu odbywa się Międzynarodowy Festiwal Książki. Stolica Szkocji, pełna pamiątek po znanych literatach i ich wydawcach, stanowi dla takiego przedsięwzięcia idealne tło. Literatura wyziera tu zza każdego węgła, a jej miłośnicy znajdą tu wiele atrakcji. Można tu przecież zarówno podążyć ścieżkami bohaterów powieści Waltera Scotta, jak i udać się na wycieczkę śladami inspektora Rebusa z poczytnych kryminałów Iana Rankina. Dzięki swej wyjątkowej historii i współczesnej atmosferze, Edynburg został nawet w 2004 r. ogłoszony przez UNESCO Światową Stolicą Literatury.

Pierwsza edycja edynburskiego festiwalu książki, który pierwotnie odbywał się co dwa lata, miała miejsce w 1983 r. Składało się na nią wówczas kilkadziesiąt spotkań autorskich. Festiwal jednak dynamicznie się rozwijał i obecnie jest największym przedsięwzięciem tego rodzaju w świecie, gromadzącym kilkaset osobnych wydarzeń, głównie dyskusji, warsztatów i spotkań autorskich. Przez festiwal przewija się co roku nawet 220 tys. gości, a bilety na związane z nim imprezy rozchodzą się jak ciepłe bułeczki. Podobnie jak oficjalny międzynarodowy festiwal sztuki, także Edinburgh International Book Festival doczekał się własnych obrzeży w postaci toczących się równolegle do niego, lecz odeń niezależnych - Edinburgh Book Fringe oraz West Port Book Festival.

Festiwal książki odbywa się w miasteczku namiotowym budowanym specjalnie dla niego na malowniczym Charlotte Square na Nowym Mieście. Niemal pewnymi gośćmi co roku są pisarze szkoccy, m.in. Ian Rankin, Alison Louise Kennedy i Alexander McCall Smith. Bywali tu także luminarze literatury światowej, a wśród nich Doris Lessing, Ben Okri, John Updike, Louis de Bernieres czy Vikram Seth. Organizatorzy festiwalu dbają w sposób szczególny o jego najmłodszych uczestników, przygotowując co roku rozbudowany program skierowany do dzieci i młodzieży.

Wstęp do miasteczka namiotowego na Charlotte Square Gardens jest bezpłatny, bilety trzeba kupować jedynie na niektóre z odbywających się w ramach festiwalu warsztatów i spotkań. Do aktualnych wiadomości na temat festiwalu książki dotrzeć można za pośrednictwem jego oficjalnej strony internetowej:www.edbookfest.co.uk .

Inne edynburskie festiwale

Powodzenie najważniejszych edynburskich festiwali zachęciło dalsze grupy i środowiska do

uruchamiania kolejnych tego rodzaju przedsięwzięć. Od 1989 r. wiosną odbywa się w stolicy Szkocji największy dziś w Zjednoczonym Królestwie festiwal nauki (Edinburgh International Science Festival), podczas którego można zapoznać się z najnowszymi osiągnięciami wiedzy. Od 2004 r. Edynburg gości także międzynarodowy festiwal sztuk wizualnych (Edinburgh Art Festival).

Część imprez festiwalowych organizowana jest przez społeczności imigranckie Edynburga oraz Szkocji, i poświęcona ich rodzimym kulturom. Najstarszym i najważniejszym z nich jest Edinburgh Mela, osnuty przede wszystkim wokół kultur i tradycji Subkontynentu Indyjskiego, jednak otwarty także dla innych społeczności zamieszkujących Szkocję. Od 2010 r. własne imprezy towarzyszące sierpniowym festiwalom organizują też edynburscy muzułmanie, korzystając z okazji, by ukazać przybywającym do miasta odbiegające od utartych stereotypów oblicze islamu.

Poza tym w Edynburgu w sezonie festiwalowym odbywają się także imprezy nazywane festiwalami, lecz w praktyce będące rodzajem targów branżowych. Największym tego typu przedsięwzięciem jest International Television Festival odbywający się pod koniec sierpnia w Edinburgh International Conference Centre. Pierwszy festiwal telewizyjny odbył się w 1976 r. i odtąd impreza ta gości w Edynburgu co roku, przyciągając szerokie grono osób związanych zawodowo z telewizją i innymi mediami.