Artykuły

Teatr Telewizji przygotowuje inscenizację "Sułkowskiego" Stefana Żeromskiego w reżyserii Tadeusza Junaka; rolę tytułową gra Marek Kondrat. Warto może z tej okazji przypomnieć czytelnikom okoliczności związane z powstaniem dramatu, jego problematykę, a także historię sceniczną dzieła, do którego sam Żeromski przywiązywał wielką wagę, o czym świadczą liczne jego wypowiedzi w listach z okresu pracy nad "Sułkowskim".

Kim był Józef Sułkowski, bohater dramatu? O początkowym okresie jego życia wiadomo niewiele ponad to, że pochodził z książęcej rodziny, wychowywał się u krewnych, jak również, że sprawę jego pochodzenia pokrywa jakaś tajemnica rodzinna. W młodości podróżował ze stryjem po Europie, uczył się pilnie pod kierunkiem starannie dobieranych nauczycieli, wykazując szczególne zainteresowanie problemami wojskowości. Poróżniwszy się ze stryjem, wstąpił do wojska, odbywał służbę w pułku Sułkowskich w Rydzynie, potem w pułku Działyńskich. W randze kapitana odbył kampanię litewską w roku 1792, dając dowody wielkiej odwagi. Należał do lewego skrzydła jakobinów polskich; rozczarowany zdradą króla przystępującego do Targowicy, wyjeżdża do Francji, a stamtąd udaje się do Indii, w misji rządu francuskiego. Na wieść o wybuchu powstania kościuszkowskiego powraca ze Stambułu, dokąd zdążył dojechać, do Warszawy, trafia na koniec powstania, walczy i zostaje ciężko ranny. Wraca ponownie do Francji i odtąd aż do końca wiąże swój los z losem Bonapartego. Pierwszy egzamin zdaję w walce z Austriakami pod Castigliono, walczy w armii włoskiej, w roku 1797 bierze udział w opanowaniu przez Francuzów Malty, szturmie Aleksandrii i w bitwie pod piramidami. Sułkowski jest autorem kilku prac o tematyczno-społecznej, nie dokończonego dzieła pt. "Filozofia wojny", jak również nie dokończonego słownika arabskiego.

Dramat Stefana Żeromskiego o Sułkowskim został wydany w roku 1910. Autor wiązał z nim duże nadzieje. Pisał w listach: "Mocuję się teraz z nowym tym pomysłem, którym mam stanąć oko w oko z całym światem"."Brak jeszcze siły woli,żeby tak kolosalną rzecz, europejskie przedsięwzięcie zacząć... Zbliżam się tysiąc razy do stołu i cofam, bo nie czuję jeszcze siły, żeby się rzucić na tę Szelejowską postać". I wreszcie stwierdzenie: "Jeżeli go napiszę, będzie to fundamentalna moja praca".

"Sułkowski" wywodzi się w prostej linii z "Popiołów". W okresie pisania dramatu, wzrastało w społeczeństwie zainteresowanie epoką napoleońską; wobec zbliżającej się setnej rocznicy wojny 1812 roku Żeromski,znawca tematu i problemów tej epoki, zapragnął jeszcze raz podjąć wielki temat na przykładzie losów adiutanta Napoleona, jak pisano wówczas - "ostatniego polskiego i rycerza wolności i sławy". Dramat jest jakby epilogiem kilku zagadnień postawionych w "Popiołach". Łączy obydwa te utwory osoba Sułkowskiego - w powieści kolegi szkolnego księcia Gintułta, wzoru republikanina i radykała. Przede wszystkim jednak łączy "Sułkowskiego" i "Popioły" problematyka; klasowy problem chłopski ujęty w aspekcie walki wyzwoleńczej narodu oraz problem oceny roli Napoleona. Chłopi-żołnierze występujący w sztuce przebyli już pierwszy stopień politycznego wtajemniczenia, znają przyczyny przegranych wojen i powstań, wiedzą też, że głównym nosicielem walki wyzwoleńczej jest lud. Podstawowy wątek utworu dotyczy wszakże problemu: Sułkowski - Napoleon. Żeromski żywo odczuwał tu sprzeczność

między patriotyzmem i wolnościowym interesem Polaków łudzących się, że w służbie Napoleona walczą o hasła wolności ludów i niepodległość własnej ojczyzny, a zaborczym charakterem wypraw i polityki Napoleona. Sprzeczność ta rozgrywa się w dramacie w napięciach ideologicznych między osobami Napoleona i Sułkowskiego, którego rolę i możliwości pisarz przecenia.

"Zważmy, że na całej przestrzeni tragedii - pisze Kazimierz Wyka w "Nowych i dawnych wędrówkach po tematach" (Czytelnik,1978)- dwie jej postacie, Sułkowski i Bonaparte nigdy się ze sobą nie stykają. Bo tak Sułkowski,jak Bonaparte nie tyle tu znaczą jako osoby, ile jako świadectwa pewnych idei. Tych zaś nie musi się ustawiać w spór bezpośredni, by się różniły. Pewna zależność tragiczna tych idei jest w utworze jasna: dlatego ginie Sułkowski,ponieważ wierność rewolucji musiał oddać za wierność Bonapartemu. Ginie od złego wpływu tej drugiej, ciaśniejszej wierności.

W tym bowiem złym spojrzeniu mieści się istotny wątek tragedii i istotna zależność losu Sułkowskiego od poczynań Bonapartego. Józef Sułkowski to wierny sługa idei rewolucyjnej i republikańskiej. Bonapartemu służy nie jako człowiekowi,ale realizatorowi tej idei. Padają z jego ust słowa o Brutusie, który znajdzie się w szeregach republikańskich, gdyby Bonaparte poszedł na kompromis lub jedynie za swoją sławą.Tymczasem Bonaparte wszystko to czyni,a Sułkowski służy dalej.

Jest przede wszystkim Sułkowski w ujęciu Żeromskiego gorącym patriotą. Służąc Napoleonowi, służy Polsce. W jego usta włożył pisarz te słowa: "W każdej minucie mego życia zdobywam i tworzę ojczyznę. I zawsze czuję tak, jakby we mnie ze samym sobą mocował się cały naród polski"