Artykuły

Kunszt, precyzja i dyskretna elegan­cja formy wyróżniają premierę polską sztuki Thomasa Bernharda "U celu", wy­reżyserowaną przez Erwina Axera w Te­atrze Współczesnym w Warszawie. Bernhard jest już w Polsce autorem, któ­ry nie wymaga rekomendacji. Erwin Axer wystawił jego "Święto Borysa" oraz "Komedianta" z popisową kreacją Tade­usza Łomnickiego we Współczesnym. W ostatnich latach nazwisko Bernharda stało się głośne także dzięki Krystianowi Lupie, który wg utworów austriackiego pisarza wyreżyserował "Kalkwerk" w krakowskim Starym Teatrze i "Immanuela Kanta" we wrocławskim Teatrze Polskim.

Zmarły osiem lat temu autor porównywany bywa często, i nie bez racji, z Czechowem. Jeśli nawet miałby to być współczesny nam Czechow, to o wiele mniej ciepły i czuły. Raczej sceptyczno-sarkastyczny, bezwzględny i bezlitosny w obnażaniu dusz inteligenckich przed­stawicieli austriackiej - czy szerzej: za­chodnioeuropejskiej - middle class.

"U celu" jest sztuką, która może wy­woływać asocjacje z "Komediantem". Podobnie skonstruowana jest jej intryga. Mamy w nich do czynienia z niezwykle silną osobowością (w "Komediancie" - stary aktor Bruscon, w "U celu" - Mat­ka, wdowa po właścicielu odlewni), egoistycznie podporządkowującą sobie zamilkłe i przestraszone otoczenie. Obie sztuki składają się niemal całkowicie z monologów głównych postaci. Osoby w ich tle, jeśli już otwierają usta, to pra­wie wyłącznie po to, by potakiwać, lub wyrażać aprobatę dla mniej lub bardziej światłych konceptów owych rodzinnych satrapów. A jeśli buntować się - to ra­czej pro forma i bez przekonania.

W zdominowanym przez teatr kon­ceptualny świecie współczesnych wido­wisk Bernhard ze swoimi tasiemcowatymi monologami, w których nie ma miej­sca na reżyserskie fajerwerki, a główną rolę ma do odegrania myśl - jasno i wy­raziście przekazywana przez siedzącego w fotelu, perorującego aktora - wyda­wać by się mógł przeżytkiem. Jest to wszakże "przeżytek" godny najżywszej uwagi. Rola Bruscona (obok Feuerba­cha w "Ja, Feuerbach" Dorsta) była uko­ronowaniem kariery artystycznej Tade­usza Łomnickiego. Abstrahując od jakichkolwiek nazbyt ryzykownych po­równań, postać Matki w wykonaniu Mai Komorowskiej można niewątpliwie zali­czyć do jej najciekawszych kreacji sce­nicznych. Reżyserska klasa i wielkość Axera kryje się bowiem w tym, że w swoim ostatnim spektaklu nie stara się bynajmniej zbawiać świata czy też udowadniać własnej genialności, a po prostu dobrze obsadzonym wykonaw­com pozwala zagrać swoje role.

"U celu" Bernharda to nareszcie ka­wał jędrnego, aczkolwiek literackiego z ducha teatru, którego siła leży nie tyle w błyskotliwości zwrotów akcji, co w stopniowym i umiejętnym odkrywa­niu bogatych, pełnokrwistych charakte­rów jak najbardziej ludzkich postaci. Z właściwym sobie satyryczno-ironicznym podejściem, przedstawia Bernhard Matkę, która rozporządza życiem pokor­nie uległej dorosłej już córki niby wła­snym. Przy całej swej zaborczości Mat­ka dba o pozory. Dlatego pozwala cór­ce "wybierać", stawiając ją w sytuacjach moralnego dyskomfortu. Dorosłe już dziecko nieustannie wpędzane jest "w poczucie winy" wobec samotnej, sta­rzejącej się, chorej, a w każdym razie kwękającej matki. Papierkiem lakmuso­wym dla wypróbowania uczuć córki sta­nie się zaproszenie na wspólny wypo­czynek w nadmorskim domu młodego dramatopisarza po pierwszym wielkim sukcesie. W ten sposób wszyscy znajdą się "u celu", jakkolwiek dla każdej z tych trzech postaci cel będzie oznaczał zu­pełnie co innego.

To niezwykłe przedstawienie z czy­stym sumieniem mogę polecić każde­mu miłośnikowi prawdziwego teatru. Sy­tuacje sceniczne kształtuje w nim kunszt myśli - ergo słowa - nie reżyserskie "pomysły". Podziwu godne jest tu nie tylko aktorstwo Mai Komorowskiej, ale i stale nieomal obecnej na scenie Agnieszki Suchory (Córka) oraz Jacka Mikołajczaka (Dramatopisarz). Na to, by tak wiele powiedzieć milczeniem bądź monosylabami, także potrzeba niespo­żytego kunsztu aktorskiego.