Osoby

Irena Wanda Malkiewicz, także Irena Malkiewicz-Domańska (15 września 1911, Moskwa – 23 stycznia 2004, Warszawa)

aktorka teatralna i filmowa.

Była córką dyrektora handlowego Monopolu Solnego w Warszawie Władysława Alojzego Malkiewicza i artystki malarki Genowefy z Weraksów, młodszą siostrą Izabelli Horodeckiej, podpułkownika Wojska Polskiego i oficera Armii Krajowej. W 1917 przeniosła się z rodzicami i siostrą do Wilna, a w 1919 zamieszkała na stałe w Warszawie. Edukację zdobywała w stołecznym Gimnazjum Żeńskim Anny Jakubowskiej, uczyła się też w szkole tańca Tacjanny Wysockiej. W 1932 wstąpiła do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, który ukończyła w czerwcu 1935.

Zadebiutowała w 1936 rolą w Sprawach rodzinnych Gertrudy Jannings w reżyserii Stanisławy Wysockiej na deskach Teatru Nowego w Warszawie. W tym samym roku dołączyła do zespołu stołecznego Teatru Polskiego i należała do niego aż do wybuchu II wojny światowej. Jej pierwszą większą rolą na tej scenie była księżniczka Gonzaga w wystawionym pod koniec 1936 Sułkowskim Stefana Żeromskiego (wcześniej w lutym 1936 zagrała pokojówkę w Starym winie Ashleya Ducksa i Seymoura Hicksa). W kolejnych sezonach grała m.in. w Gałązce rozmarynu Zygmunta Nowakowskiego i Koleżankach Stefana Krzywoszewskiego. „Brak jej jeszcze rutyny, pozwalającej na konsekwentne i rozważne przepracowanie roli, zanadto się jeszcze przejmuje poszczególnymi fragmentami scen – ma natomiast rzecz niezmiernie u początkujących aktorów rzadką i ważną: takt. A wygląda niezwykle dekoracyjnie” – pisano o niej na łamach „Kina” [„Kino” 1936, nr 50]. W 1937 zagrała też w komedii muzycznej Miłość przy świecach Roberta Katschera i Karla Farkasa w Teatrze Letnim, gdzie zaśpiewała utwór Ach, jak trudno być wielką panią.

W czasie II wojny światowej była współwłaścicielką i kelnerką w Kawiarni Artystów Filmowych w Warszawie, w której w czerwcu 1940 powstał kabaret artystyczny Na Antresoli. Grała również na deskach warszawskich teatrów jawnych – w latach 1941–1942 w Komedii, m.in. w sztukach Kotwica Jusztiniána Serèdiego i Mezalians Romana Niewiarowicza, w latach 1943–1942 w Bohemie, m.in. w rewiach Bigos hultajski, Poker i joker, Na teatralnym podwórku i Same damy, a w 1944 na deskach Melodii. Występowała też w porankach artystycznych m.in. w poranku artystycznym na rzecz Tadeusza Pilarskiego w teatrze jawnym Kometa i w poranku dobroczynnym na rzecz chorych w Teatrze Rozmaitości Jar. W marcu 1941 została aresztowana w związku z represjami na środowisku aktorskim po zabójstwie Igo Syma i osadzona w więzieniu na Pawiaku, gdzie wraz z innymi koleżankami aktorkami z celi urządziła kabaret piosenki. Po miesiącu odzyskała wolność.

Jednocześnie zaangażowała się w działalność konspiracyjną – najpierw jako informatorka Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej, a następnie członkini ugrupowania liniowego Armii Krajowej pod pseudonimami „Włada” i „Lira”. Sama w dokumentach Związku Bojowników o Wolność i Demokrację podała, że należała do Ruchu Oporu od marca 1942. To ona właśnie dostarczyła swojej siostrze Izabelli Horodeckiej z referatu 993/W Armii Krajowej plan willi w Chyliczkach, w której pod nazwiskiem Kolado ukrywał się po nieudanej likwidacji współpracujący z Niemcami rotmistrz Przemysław Deżakowski. Pomogła też w rozpracowaniu oficera Kripo Willy’ego Leitgebera, który był częstym gościem teatru jawnego Komedia. Brała udział w powstaniu warszawskim w 5 Rejonie VI Obwodu Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej na Pradze (zgrupowanie 1670 – pluton 1671).

Po powstaniu warszawskim znalazła się w Lublinie, gdzie dołączyła do zespołu Teatru Wojska Polskiego, a następnie Teatru Miejskiego. Występowała wówczas m.in. w Skizie Gabrieli Zapolskiej (jako Lulu), Lekkomyślnej siostrze Włodzimierza Perzyńskiego (jako Maria) i Powrocie z wojny Francisa de Croisseta i Roberta de Flersa (jako Colette). „To były wspaniałe czasy, w których entuzjazm robił cuda, a wszyscy wierzyli w to, że uczestniczą w wielkim dziele odbudowy polskiego teatru. Wtedy naprawdę wszyscy pracowali dla wspólnej sprawy i pomagali sobie nawzajem niezwykle serdecznie” – wspominała ten okres swojej kariery w rozmowie z „Ekranem” w 1961 [„Ekran” 1961, nr 30]. W 1951 zagrała jeszcze gościnnie na lubelskiej scenie tytułową rolę w Balladynie Juliusza Słowackiego.

16 sierpnia 1945 otrzymała wyrok sądu weryfikacyjnego II instancji ZASP działającego pod przewodnictwem Gustawa Buszyńskiego. Uznano ją i jej partnera Jerzego Pichelskiego winnymi „nieprzemyślenia w granicach godności zagadnienia pracy w teatrach okupacyjnych pozostających na usługach propagandy niemieckiej”. Obydwoje przeciwstawili się „opinii kolegów”, którzy pragnęli powstrzymać ich od tej współpracy, licząc, że „w jakimś tam momencie” zrehabilitują się patriotyczną działalnością i zmażą swoje winy. „A przecież w warunkach życia okupacyjnego sposobność rehabilitacji mogła się nie zdarzyć i uchybienie godności aktorskiej mogło pozostać jako piętno niczym nie zmazane” – napisano w uzasadnieniu wyroku. Zostali skazani na surową naganę i pół roku zawieszenia w prawach organizacyjnych (do 15 lutego 1946), a także zadeklarowanie „kary pieniężnej na cele charytatywne Związku” w wysokości, którą dyktuje im „własne sumienie” [Teczka Ireny Malkiewicz-Domańskiej, Archiwum ZASP, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, cyt. za: Mościcki 2016, s. 1006–1007].

W 1946 Malkiewicz przeprowadziła się do Łodzi i została aktorką Teatru Syrena, który dwa lata później przeniósł się do Warszawy. Grała w nim do 1951, m.in. w sztukach Moja żona Penelopa Zdzisława Gozdawy i Wacława Stępnia, Colorado i Wodewil warszawski tych samych autorów, Dobrze skrojony frak Gabora Dregely’ego. W 1949 wcieliła się również w postać Ledy w sztuce Amfitrion 38 Jeana Giraudoux w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego, którą wystawiono na deskach stołecznego Teatru Rozmaitości. W latach 1950–1957 była aktorką Teatru Dzieci Warszawy, który na przestrzeni lat dwukrotnie zmieniał nazwy na Teatr Nowej Warszawy i Teatr Młodej Warszawy. Zagrała tam m.in. Aldonę w Mindowem Słowackiego, królową Bonę w Farfurce królowej Bony Anny Świrszczyńskiej, Edytę Grenger w Dombey i syn Charlesa Dickensa oraz Wilhelminę w Farsie o mistrzu Pathelinie. „Rasowa i piękna aktorka. Z wielką klasą narysowała postać kobiety niezwykłej, z gracją nosiła wspaniałe kostiumy, które zaprojektował dla niej Tadeusz Błażejowski” – opisywał po latach jej rolę w sztuce Dombey i syn Witold Sadowy [„Życie Codzienne” 1993, nr 95].

W 1957 wróciła do zespołu Syreny, w którym grała przez kolejne cztery lata, występując m.in. w rolach Mohyłowiczowej w Maman do wzięcia Adama Grzymały-Siedleckiego i Marii Ludwiki w Madame Sans-Gêne Victoriena Sardou. W latach 1960–1961 należała do zespołu Teatru im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, a w latach 1961–1962 grała na deskach Teatru Rozmaitości we Wrocławiu – wcieliła się w postać Hildy Diederich w Skandalu w Hellbergu Jerzego Broszkiewicza. Następnie w latach 1962–1971 występowała w Teatrze Powszechnym w Łodzi, m.in. jako Rollisonowa w Dziadach i Mirska w Klubie kawalerów Michała Bałuckiego. W 1971 została zmuszona przez dyrektora teatru Romana Sykałę do przejścia na emeryturę. „Rozgoryczona zwróciła się o pomoc do ZASP-u, ale interwencja nie przyniosła skutku” – wspominał w jej pożegnaniu aktor Witold Sadowy [„Gazeta Wyborcza – Stołeczna” 2004, nr 121]. Ostatnim spektaklem z jej udziałem w łódzkim teatrze było Boso, ale w ostrogach Stanisława Grzesiuka, z którym podróżowała m.in. do Krajowej w Rumunii.

W 1978 wróciła na scenę jako Celina Bełska w sztuce Dom kobiet Zofii Nałkowskiej w reżyserii Mariusza Dmochowskiego, którą wystawiono na deskach Teatru Nowego w Warszawie. W 1980 grała gościnnie Annę Kareninę w Żywym trupie Lwa Tołstoja w tym stołecznym teatrze, po czym w latach 1984–1989 występowała w Teatrze Powszechnym im. Jana Kochanowskiego w Radomiu, m.in. w Ani z Zielonego Wzgórza według Lucy Maud Montgomery, Żołnierzu królowej Madagaskaru Stanisława Dobrzańskiego i Sarkofagu Władymira Gubariewa.

W latach 1936–1939 zagrała w filmach Trędowata (1936), Serce matki (1938), Żona i nie żona (1939, premiera: 1941), U kresu drogi (1939), Przez łzy do szczęścia (1939, premiera: 1941) i Inżynier Szeruda, który nie został ukończony z powodu wybuchu wojny. W 1958 znów zaczęła występować w filmach i serialach, łącznie do 1988 zagrała w ponad trzydziestu, m.in. w Lotnej (1959), Jutro premiera (1962), Pasażerce (1963) i Rodzinie Połanieckich (1978). W 1976 wystąpiła też jako księżna Podhorecka, babka Waldemara, w powojennej wersji Trędowatej w reżyserii Jerzego Hoffmana (w przedwojennej wersji grała Melanię, córkę hrabiego Barskiego). Brała też udział w spektaklach Teatru Polskiego Radia, m.in. w Dorożką po Warszawie i Rozmowach zmarłych. W 1954 otrzymała Medal Dziesięciolecia Polski Ludowej, w 1966 Odznakę Tysiąclecia, w 1968 Honorową Odznakę m. Łodzi, a w grudniu 1995 Nagrodę m.st. Warszawy z okazji stulecia kinematografii.

26 grudnia 1934 w kościele Najświętszego Zbawiciela w Warszawie poślubiła adwokata Witolda Henryka Domańskiego, z którym rozwiodła się po kilku latach małżeństwa. W okresie okupacji niemieckiej była związana z aktorem Jerzym Pichelskim, któremu urodziła córkę Izabellę, późniejszą wieloletnią inspicjentkę w Teatrze Polskim w Warszawie. Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Bibliografia

• Maciej Bernatt-Reszczyński, Gary Cooper znad Wisły. Jerzy Pichelski, Warszawa 2019;
• Izabella Horodecka, Szybko i skutecznie 1939–1945, Warszawa 2017;
• Edward Krasiński, Teatr Polski Arnolda Szyfmana 1913–1939, Warszawa 1991;
• Tomasz Mościcki, Teatry Warszawy 1939. Kronika, Warszawa 2009;
• Tomasz Mościcki, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012 [wersja cyfrowa];
• Tomasz Mościcki, Warszawskie sezony teatralne 1944–1949, Warszawa 2016;
• Kazimierz Andrzej Wysiński, Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950. Zarys monograficzny, Wrocław 1979;
• artykuły prasowe: „Ekran” 1961, nr 30; 1986, nr 31, 32; „Gazeta Wyborcza – Stołeczna” 2004, nr 121; „Kino” 1936, nr 50; „Kurier Polski” 1981; „Pamiętnik Teatralny” 1963, t. 12, nr 1–4 (45–48); 1997, t. 46, z. 1–4 (181–184); „Trybuna” 1995, nr 288; „Video-Club” 1996, nr 3; „Życie Codzienne” 1993, nr 95; „Życie Radomska” 1987, nr 263;
• Irena Malkiewicz, 1944.pl, https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/irena-malkiewicz,29535.html;
• Legitymacja Ireny Malkiewicz ze Związku Bojowników o Wolność i Demokrację z 29 września 1988, ze zbiorów Instytutu Teatralnego; Materiały dotyczące Izabelli Horodeckiej, Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu, https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=182583;
• Metryka ślubu Witolda Henryka Domańskiego i Ireny Wandy Malkiewicz, Księga ślubów parafii Najświętszego Zbawiciela w Warszawie, nr 456/1934; Oświadczenie Haliny Billing z 25 kwietnia 1970, ze zbiorów Instytutu Teatralnego.

Marek Teler (2024)